‘Covid-19’un kaynağı laboratuvar sızıntısı’ Komplo teorisi deniyordu ciddi bir ihtimale dönüştü

Vuhan Mahallî Sıhhat Komitesi, Vuhan genelindeki sıhhat kuruluşlarına Huanan Deniz Eserleri Toptan Satış Pazarı’nda ortaya çıkan ve sebebi bilinmeyen zatürre olaylarıyla ilgili bir “acil uyarı” yaptı.

Virüsün Çin tarafından yaratıldığıyla ilgili birinci bilinen tweet’in tarihi… @GarboHK isimli kullanıcı, “18 yıl evvel Çin, SARS hadiselerini bildirmeyerek, Çinli turistlerin dünyanın her yerine bilhassa de Asya ülkelerine seyahat etmesine müsaade vererek berbat niyetle virüsü yaydı ve neredeyse 300 Hong Konglunun vefatına yol açtı. Bugün şeytani rejim yeni bir virüsle tekrar vuruyor” diye yazdı.

İngiltere’de Daily Mail gazetesinde bu tarihte yayımlanan bir haberin başlığı dikkat çekti: “Çin Vuhan’da SARS ve Ebola’yı araştırmak için bir laboratuvar inşa etti… ABD’li biyogüvenlik uzmanları 2017 yılında salgınla çabada kilit haline gelen tesisten bir virüsün ‘kaçabileceği’ konusunda ihtarda bulunmuştu”

Birebir tarihte Çinli bilim insanları, Lancet mecmuasında birinci araştırma sonuçlarını yayınladı. Ortalarında kayda geçen birinci olay da olan ve Covid-19 nedeniyle hastaneye yatırılan birinci 41 şahıstan 13’ünün, başlangıçta virüsün kaynağı olarak görülen deniz eserleri pazarıyla hiç ilgisi olmamıştı.

ABD’de Washington Times gazetesinde yayımlanan bir makalenin başlığı daha da çarpıcıydı: “Koronavirüs Çin’in biyolojik savaş programıyla irtibatlı laboratuvardan çıkmış olabilir” 25 Mart tarihinde bu habere bir editör notu eklendi. Notta, “Haber yayımlandığı günden bu yana Çin dışındaki bilim insanları SARS-CoV-2 virüsünü inceleme talihini elde etti. Bilim insanları virüsün insan üretimi olduğuna ya da laboratuvarda şuurlu olarak manipüle edildiğine dair işaretler bulunmadığını bildirdi” sözleri yer aldı.

ABD’li senatör Tom Cotton, Senato Silahlı Hizmetler Komitesi oturumunda global pandemi ihtimalini lisana getirdi. Cotton, “Bu koronavirüs Çin için Çernobil ölçeğinde bir felaket. Lakin aslında muhtemelen Çernobil’den daha makûs zira Çernobil’in tesiri yerelde kalmıştı. Koronavirüs bir global pandemi olabilir. Vuhan’da Çin’in tek biyogüvenlik düzeyi 4 olan laboratuvarı olduğunu ve bu laboratuvarın ortalarında koronavirüs de bulunan birçok ölümcül patojenle çalıştığını da hatırlatmak isterim” diye konuştu.

Vuhan Viroloji Enstitüsü araştırmacıları Nature mecmuasında bir makale yayımladı ve dünya genelinde yayılmakta olan virüsün yarasalardan kaynaklandığını bildirdi. Araştırmanın raporunda SARS-CoV-2’nin genomunun yarasalarda görülen RaTG13 isimli koronavirüsün genomu ile yüzde 96,2 oranında benzerlik gösterdiği söz edildi.

Çin’de bir üniversitede moleküler biyomekanik araştırmaları yapan Botao Şiao, “katil koronavirüsün muhtemelen Vuhan’daki bir laboratuvardan yayıldığını” belirten bir makale yayımladı. Botao, laboratuvarda yürütülen çalışmalara ve daha evvel meydana gelen güvenlik kazalarına odaklandığı makaleyi birkaç hafta sonra yayından kaldırdı. Bu kararda Çinli yetkililerin bir kaza olmadığına dair ısrarları tesirli oldu.

Çin’in ABD Büyükelçisi, Senatör Cotton’ın kelamlarını “tamamen çılgınca” olarak nitelendirince Senatör Twitter’dan karşılık verdi: “Size ne komplo ne de teori olan bir şey söyleyeyim. Gerçek: Çin, Vuhan pazarında ortaya çıkan virüsle ilgili palavra söyledi. Gerçek: Süper-laboratuvar o pazardan birkaç kilometre uzakta. Nerede başladı? Bilmiyoruz. Fakat delil yükü sende ve komünist dostlarında. Uzman memleketler arası bilim beşerlerine kapıları açın.”

Washington Post gazetesi de Cotton’ı eleştiren bir haber yayımlandı. Senatör karşılığı yeniden Twitter’dan verdi ve dört senaryo sıraladı: “1- Doğal (hâlâ en yüksek ihtimal fakat Vuhan pazarından kaynaklanmadığı neredeyse kesin) 2- Düzgün bilim, makûs güvenlik (teşhis testleri ve aşı araştırması yapıyorlardı fakat kazara sızıntı oldu) 3- Berbat bilim, makus güvenlik (bu bir mühendislik ürüyü biyosilah, kazara sızıntı oldu) 4- Taammüden yayıldı (çok düşük bir ihtimal ancak ispatlar gelene kadar reddetmemeliyiz) Bir daha söylüyorum: Bunların hiçbiri ‘teori’ değil hele ‘komplo teorisi’ hiç değil. Bunlar deliller ışığında araştırılması gereken hipotezler.”

Lancet mecmuasında 27 bilim beşerinin bir açıklaması yayınlandı: “Covid-19’un doğal bir kaynağı olmadığına işaret eden komplo teorilerini kınamak için bir aradayız” denen açıklamada bilim insanları virüsün yırtıcı hayattan kaynaklandığına ikna olduklarını belirtti. Açıklamanın organizatörü ABD hükümetinin sağladığı kaynaklarla Vuhan’daki araştırmayı fonlayan EcoHealth Alliance’ın lideri Peter Daszak’tı. (İmzacılardan üçü daha sonra laboratuvar kazasının makul bir açıklama olabileceğini söyledi.)

Scientific American mecmuası Vuhan Viroloji Enstitüsü’ndeki araştırmaları yürüten takımın başı olan virolog Şi Jengli ile ilgili bir profil yayımladı. Şi, “Böyle bir şeyin Vuhan’da, Çin’in göbeğinde yaşanmasını hiç beklemiyordum” derken “Bizim laboratuvarımızdan gelmiş olabilir mi?” diye düşündüğünü de belirtti. Virüs ortaya çıktıktan sonra günlerce laboratuvarındaki mümkün bir yanlış süreçle ilgili kayıtları taradığını belirten Şi, “ama hiçbir şey bulamadığını ve derin bir nefes aldığını” anlattı. Habere nazaran, Şi’nin takımının yarasa mağaralarından aldığı örneklerle SARS-CoV-2’nin sekansları eşleşmiyordu.

Nature Medicine mecmuasında yayımlanan bir tahlilde bir küme nüfuzlu bilim insanı, “Kanıtlar SARS-CoV-2’nin taammüden manipüle edilmiş bir virüs olmadığını gösteriyor lakin burada tanım edilen kaynağı kanıtlamak ya da reddetmek mümkün değil. Bununla birlikte tabiattaki koronavirüslerle ilgili tüm özellikleri de incelediğimizden rastgele bir laboratuvar odaklı senaryonun makul olduğuna inanmıyoruz” yorumunu yaptı.

ABD Savunma İstihbarat Ajansı’nın değerlendirmesinde, yeni virüsün “güvenli olmayan laboratuvar uygulamaları sonucu kazara” ortaya çıkmış olabileceği ihtimali gündeme geldi.

Washington Post’ta çıkan yazısında David Ignatius, “Baş kuşkulu yarasalardan insanlara doğal bulaşma. Fakat bilim insanları Vuhan’daki araştırma laboratuvarındaki bir çalışma için toplanmış öldürücü bir yarasa virüsünün, bir kaza sonucu yayılması ihtimalini de göz gerisi etmiyor” bilgisini aktardı.

Tekrar tıpkı gazetede ABD Dışişleri Bakanlığı yetkililerinin 2018’de Vuhan Viroloji Enstitüsü’nü ziyaret ettikleri ve “Washington’a, yarasa kaynaklı koronavirüsler üzerinde riskli çalışmalar yapan laboratuvardaki yetersiz güvenlik tedbirleri hakkında iki resmi ihtar gönderdikleri” yazıldı. Habere nazaran, bu raporlar nedeniyle ABD hükümetinde virüsün kaynağının bu ya da öbür bir Vuhan laboratuvarı olabileceği tartışmaları başladı.

Biyoteknoloji teşebbüsçüsü Yuri Deigin, Medium’daki yazısında laboratuvardaki çalışmaları masaya yatırdı ve “teknik bir bakış açısıyla, bir çağdaş viroloğun bu türlü bir virüs yaratması güç olmayacaktır. Fakat aykırı görüş de tekrar edilmeli: Virüsün büsbütün doğal kaynaklı olduğuna dair hipotezi destekleyen deliller da gereğince güçlü değil” sözlerini kullandı.

Beyaz Saray’ın baskıları sonucu ABD Ulusal Sıhhat Enstitüleri, Vuhan’daki araştırmayı finanse eden EcoHealth Alliance’a verdiği fonu kesti.

Donald Trump, “Laboratuvar teorisini biliyorsunuz. Çok teori var lakin, evet, bu teoriyi ciddiyetle inceleyen insanlarımız var” dedi.

ABD Ulusal İstihbarat Yöneticiliği’nden bir açıklama yapılarak, “İstihbaratçılar da bilim insanlarının Covid-19’un insan yapısı ya da genetik olarak modifiye edilmemiş olduğu tarafındaki yaygın kanısına katılıyor. Yeni bilgileri araştırmaya ve virüsün beşerlerle hayvanlar ortasındaki bir temastan mı yoksa Vuhan’daki bir laboratuvardan mı yayıldığını anlamaya çalışmaya devam edeceğiz” tabirleri kullanıldı.

ABD Dışişleri Bakanı Mike Pompeo, ABC kanalına, “Bunun nerede başladığına dair çok büyük ispatlar var. Unutmayın Çin geçmişte de dünyayı enfekte etti ve geçmişte de kalitesi düşük laboratuvarlara sahipti. Bir Çin laboratuvarının başarısızlığı sonucu dünyanın virüse maruz kalması birinci değil” diye konuştu.

Anonim Twitter hesabı The Seeker, Yunnan’da bir madende madencilerin 2012’de viral kaynaklı zatürre sonucu hasta olduklarıyla ilgili bir tıp tezini paylaştı.

Vuhan Viroloji Enstitüsü’ndeki laboratuvar güvenliğiyle ve araştırmalarla ilgili bir kıymetlendirme kaleme alan ABD’li kitle imha silahları uzmanı Milton Leitenberg, sızıntı teorisinin kolay kolay çöpe atılamayacağını öne sürdü. Leitenberg, “Bir, doğal evrim sonucu alanda ortaya çıktı; iki, Vuhan’daki iki araştırma enstitüsünden birindeki yarasa koronavirüsü araştırmalarının sonucu olarak bir çalışanın hastalanmasıyla laboratuvardan kaçtı. İki alternatifin de artıları ve eksileri birebir derecede çıkarıma dayalıdır” yazdı.

İngiliz The Times gazetesi, 2012 yılında Çin’de terk edilmiş bir bakır madeninde ‘de koronavirüsle yüzde 96 eşleşen bir öteki virüsün keşfedildiğini yazdı. Madende bulunan hastalık, yarasa dışkılarını toplamakla görevlendirilmiş 6 bireyde zatürreye yol açmış, bunlardan 3’ü daha sonra hayatını kaybetmişti. Virüs örnekleri 2013’te mağaradan toplanmış ve üzerinde çalışılmak üzere Vuhan Viroloji Enstitüsü’nde depolanmıştı.

Clinton idaresi devrinde ulusal güvenlik yetkilisi olan Jamie Metzl, Wall Street Journal’da “Çin’deki buna çok misal bir virüsü çalışan tek 4’üncü düzey viroloji enstitüsünün yakınlarında bir ölümcül yarasa koronavirüs salgını çıkmasının tesadüf olduğunu düşünmek saflık sonlarını zorluyor” diye yazdı. Metzl, laboratuvar kayıtlarının ve öteki gereçlerin tüm bilim dünyasına açılması gerektiğini belirterek, “Bunu reddederse Pekin kabahati kabullenmiş olur” dedi.

Science mecmuası Şi Jengli ile bir röportaj yayımladı. Şi enstitüde birilerinin enfekte olmasının mümkün olmadığını belirterek, “Bugüne kadar çalışanlarımızda ve öğrencilerimizde sıfır enfeksiyon görüldü. Lider Trump’ın virüsün enstitümüzden yayıldığı kelamları gerçeklerle çelişiyor. Akademik çalışmalarımızı ve ferdî hayatımızı riske atıyor. Bize bir özür borçlu” diye konuştu. Şi röportajda birtakım koronavirüs araştırmalarının 2’nci güvenlik düzeyinde yürütüldüğünü de kabul etti.

Stanford Üniversitesi’nden mikrobiyolog David A. Relman, Ulusal Bilimler Akademisi mecmuasında, “Kaynak öyküsünde birçok kritik ayrıntı eksik. Buna virüsün yakın geçmişteki evriminin ayrıntıları, en yakın akrabalarının kimlikleri ve birinci beşere bulaşma hadisesinin yeri, vakti ve düzeneği da dâhil” diye yazdı.

Rossana Segreto ve Yuri Deigin’in “SARS-CoV-2’nin genetik yapısı laboratuvar kaynağı ihtimalini ortadan kaldırmıyor” başlıklı makalesi çok ses getirdi. Makalede direkt ya da dolaylı bir doğal kaynağın şimdi tanımlanmadığı belirtildi. Virüsün belirli özelliklerinin laboratuvar manipülasyon tekniklerinin sonucu olabileceğini, virüsteki kimi özelliklerin bir ortada bulunmasının doğal kaynak ve seri bulaş ihtimalini azalttığını öne süren araştırmacılar, “Analizlerimiz sonucunda SARS-CoV-2’nin yapay kaynaklı olduğuna dair yorumların, kınanması gereken temelsiz bir komplo teorisi olmadığını söyleyebiliriz” diyerek Lancet’te Şubat’ta yayımlanan açıklamaya gönderme yaptı.

Ortalarında Şi’nin de bulunduğu Vuhan Viroloji Enstitüsü çalışanları Nature’da 3 Şubat’ta yayımlanan makalelerine bir ek yaparak, koronavirüsün yakın akrabası olan RaTG13 virüsünün 2012’de bir mağarada bulunduğunu ve mağarada yarasa dışkılarının toplanmasından sorumlu birtakım çalışanların hastalandığını kabul etti.

New York Magazine’de Nicholson Baker imzasıyla yayımlanan uzun bir makalede deliller tek tek incelendi ve laboratuvar sızıntısı senaryosunun evvelden düşünülene kıyasla daha ikna edici olduğu sonucuna varıldı.

Trump Beyaz Saray’dan ayrılmadan birkaç gün evvel ABD Dışişleri Bakanlığı Vuhan Viroloji Enstitüsü hakkında bir bilgi notu yayınladı. Notta, “ABD hükümeti enstitü çalışanlarının kimilerinin salgının birinci tanımlanmış olayından evvel 2019 sonbaharında hastalandığına, bu bireylerin Covid-19 ve mevsimsel griplerin ortak semptomlarını taşıdığına inanmak için nedenlere sahiptir. Enstitü virüs mühendisliği çalışmalarıyla ilgili bir kayıt yayınladı fakat Covid-19’a çok benzeyen RaTG13 üzere virüsler üzerindeki çalışmaları konusunda şeffaf ve dengeli olmadı” sözleri kullanıldı.

Dünya Sıhhat Örgütü (DSÖ) ve Çin’in ortak raporunda, “Bulgular laboratuvarda yaşanan bir olay hipotezinin ziyadesiyle düşük ihtimal olduğunu göstermektedir” dendi.

DSÖ Genel Sekreteri Tedros Adhanom Ghebreyesus laboratuvar sızıntısı senaryosunu ihtimaller ortasından çıkarmayı reddetti. Tedros, “Bazı hipotezlerin reddedilmesiyle ilgili kimi sorular soruldu. Bütün hipotezlerin açık olduğunu ve araştırma gerektirdiğini netleştirmek isterim” dedi.

Ulusal güvenlik danışmanı Jake Sullivan, DSÖ raporuyla ilgili bir açıklama yaptı ve şöyle dedi: “Covid-19 soruşturmasının birinci bulgularının sunuluş biçiminden ve bu sonuçlara ulaşırken sorulan sorulardan ötürü dertliyiz. Bu raporun bağımsız olması, uzmanların bulgularının Çin hükümetinin müdahalelerinden ya da değişikliklerinden arınmış olması kaidedir. Bu pandemiyi daha iyi anlamak ve bir sonraki pandemiye daha iyi hazırlanmak için Çin salgının birinci günlerinde topladığı bilgileri açık hale getirmelidir.”

Dünyanın dört bir yanından önde gelen bilim insanları DSÖ’ye bir açık mektup yazarak virüsün kökenlerine dair evvelki araştırmanın kusurlu olduğunu belirtti ve yeni bir araştırma daveti yaptı. (7 ve 30 Nisan tarihinde ek mektuplar da yayınlandı.)

The Australian gazetesinin “Koronavirüsler üzerine çalışan Vuhan Viroloji Enstitüsü araştırmacıları Kasım 2019 başında Covid-19’la uyumlu semptomlarla tedavi altına alındı. ABD yetkilileri bunun virüsün birinci odağı olmasından şüpheleniyor” haberi olayı gündeme taşıdı.

“60 Minutes” programında virüsün kökenlerine dair bir sorular Metzl ve eski Ulusal Güvenlik Danışman Yardımcısı Matt Pottinger’in iştirakiyle mercek altına alındı. Pottinger, zımnî olmayan istihbarat dokümanlarına dayanarak, “Pekin’den tüm viral örneklerin ortadan kaldırılması için direkt buyruk geldi ve genetik sekansları paylaşma konusunda istekli olmadılar” dedi.

New York Times’ın eski bilim muhabiri Nicholas Wade imzalı bir tahlilde, deliller incelendi ve laboratuvar sızıntısı teorisi güçlü bir lisanla savunuldu. İnsan hücrelerinde viral enfeksiyonu artıran furin çatlağına odaklanan Wade’in tahlilinde virolog David Baltimore’un şu kelamlarına yer verildi: “Viral sekansta furin çatlağı alanını ve oradaki arginin kodonlarını birinci gördüğümde eşime bunun virüsün kaynağına dair reddedilemez bir ispat olduğunu söyledim. Bu özellikler SARS2’nin doğal kaynaklı olduğu fikri karşısında güçlü soru işaretleri yaratıyor.”

18 tanınmış bilim insanı Science mecmuasında bir mektup yayımladı ve yeni bir soruşturmaya muhtaçlık olduğunu zira “hem laboratuvardan kazara yayılma hem de hayvan kaynaklı bulaş teorilerinin hala geçerli olduğunu” bildirdi. Mektuba imza koyanlardan biri olan Ralph Baric, Şi ile yakın çalışmış bir virologdu.

Bir diğer eski New York Times bilim muhabiri olan Donald G. McNeil da Medium’da “Endişelenmemeyi Bırakmayı ve Laboratuvar Teorisini Sevmeyi Nasıl Öğrendim” başlıklı bir yazı kaleme aldı. Burada McNeil, Columbia Üniversitesi’nden Ian Lipkin’in görüşlerine yer verdi. Mart 2020’de Nature Medicine’de yayımlanan mektubun imzacılarından olan Lipkin, yeni bilgiler ışığında fikrinin değiştiğini söyledi.