Covid-19’un kaynağının ne olduğuna dair tartışmalar son periyotta ağırlaşırken, gözler Çin’de bulunan Vuhan Viroloji Enstitüsü’ne bilhassa de burada gerçekleştirilen “gain of function” yani işlev kazandırma araştırmalarına çevrildi. Biz de önümüzdeki periyotta ismini daha sık duyacağınız bu araştırmaları masaya yatırdık.
İşlev kazandırma nedir? İşlev kazandırma araştırmalarının Covid-19’la ilgisi nedir? Merak edilenlere 8 soru 8 cevap ile açıklık getirmeye çalıştık…
İŞLEV KAZANDIRMA NEDİR?
“Gain of function” ya da kısaca GOF olarak bilinen araştırmalar, hastalık yapan mikroorganizmalar olan patojenlerin çeşitli biçimlerde manipüle edilerek daha güçlü, daha bulaşıcı ya da daha öldürücü hale getirilmesi olarak açıklanıyor. Bir diğer deyişle bu çalışmalarla bir patojenin sahip olduğu işlevlerden birkaçı artırılıyor ya da o patojene tabiatta sahip olmadığı maharetler kazandırılıyor.
Temel hedefi virüslerin nasıl davrandığını ve aşılar karşısında nasıl direnç kazandığını anlayabilmek olan bu araştırmalar dünyayı gelecekte yaşanması olası pandemilere karşı hazırlamayı, yeni salgınları evvelden kestirim edebilmeyi hedefliyor.
İŞLEV KAZANDIRMA NASIL YAPILIYOR?
İşlev kazandırma çalışmalarının iki farklı yolu var. Bunlardan biri genetik mühendislik, başkası seri pasajlama.
Genetik mühendislik kapsamında patojenin genetik kodu bilim insanlarının evvelce belirlediği formda değiştiriliyor.
Seri pasajlama kapsamında ise patojenin farklı şartlar altında üretilmesi ve yaşadığı değişimlerin gözlemlenmesi kelam konusu. Örneğin bir ortamda çoğaltılan patojen akabinde birkaç modüle bölünüp muhakkak özellikleri değiştirilmiş farklı ortamlara alınıyor. Bu süreç tekraren tekrarlandıktan sonra ortaya çıkan patojen ile patojenin birinci hali kıyaslanıyor. Böylelikle genetik koddaki değişimler anlaşılabiliyor.
İŞLEV KAZANDIRMA ARAŞTIRMASI EŞİTTİR PANDEMİ SEBEBİ DİYEBİLİR MİYİZ?
Bunu demek yanlışsız değil, zira laboratuvarda tehlikeli bir virüs üretilmesi bir pandemi oluşması için tek faktör değil. Kelam konusu virüsün denetimden çıkması için laboratuvardaki güvenlik şartlarının epey zayıf olması gerekiyor. Birtakım uzmanlar kelam konusu araştırmaları eleştirenlerin düşük güvenlik tedbirleri ihtimaline olması gerekenden fazla tartı verdiğini düşünüyor.
Laboratuvarlardaki biyogüvenlik düzeyleri 1 en zayıf olacak biçimde 1 ile 4 ortasında değişiyor. Ülkü şartlarda, aerosollerle yayılabilecek patojenlerle ilgili deneylerin 4’üncü düzey laboratuvarlarda yapılması öngörülüyor. 2018 yılında faaliyete geçen Vuhan Viroloji Enstitüsü de 4’üncü düzey güvenliğe sahip bir araştırma kurumu.
Bununla birlikte Vuhan’daki araştırmanın yöneticisi, Çin’in “yarasakadın” lakaplı ünlü viroloğu Şi Jengli Science mecmuasına verdiği bir röportajda enstitüdeki kimi koronavirüs araştırmalarının 2’nci güvenlik düzeyinde yürütüldüğünü de kabul etti. İkinci düzey laboratuvarlar yalnızca orta derece riskler için kullanılması gereken yerler. Burada faaliyet gösteren araştırmacılar açık tezgahlarda yalnızca laboratuvar önlüğü ve eldiven giyerek çalışabiliyor.
2018’de Vuhan Viroloji Enstitüsü’nü ziyaret eden bir küme ABD’li yetkilinin Washington’a, yarasa kaynaklı koronavirüsler üzerinde riskli çalışmalar yapan laboratuvardaki yetersiz güvenlik tedbirleri ve eğitimsiz çalışanlar hakkında iki resmi ikaz gönderdikleri de ortaya çıktı.
VUHAN VİROLOJİ ENSTİTÜSÜ’NDEKİ ARAŞTIRMANIN KAPSAMI NEDİR?
Farklı ülkelerden bilim insanlarının oluşturduğu 15 kişilik bir küme, Vuhan Viroloji Enstitüsü’nde 2015-2020 yılları ortasında bir araştırma yürütmek için ABD hükümetinden 600.000 dolarlık finansman aldı. ABD Ulusal Alerji ve Bulaşıcı Hastalıklar Enstitüsü Lideri Dr. Anthony Fauci’nin geçtiğimiz hafta ABD Senatosu’nda verdiği söz açıkladığına nazaran, uzmanlar “yarasalardaki koronavirüslerin beşerler için bir risk teşkil edip etmediğini” araştırıyordu.
Takım, çalışmaları kapsamında iki başka koronavirüsü bir ortaya getirerek daha tehlikeli bir virüs yarattı. Grup üyeleri 2015’te bilim mecmuası Nature’da yayımladıkları makalelerinde, kelam konusu yapay virüsün insanlara bulaşma potansiyeli taşıdığını belirtti.
Fauci, Senato’daki sözünde bilim insanları virüsü daha bulaşıcı hale getirmeyi hedeflemediğini ve bu nedenle deneylerin işlev kazandırma araştırması olarak nitelendirilemeyeceğini söylese de uzmanların kaleme aldığı makalede önemli ihtarlar yer alıyordu:
“Bilimsel kontrol panelleri, çeşitli ırkların bir ortaya getirilmesiyle inşa edilen kimerik virüslerle ilgili çalışmaları fazla riskli bulabilir. Bu bilgiler ve kısıtlamalar, GOF araştırmalarıyla ilgili telaşlarda bir yol ayrımına gelindiğini gösteriyor. Gelecekteki salgınlara hazırlanma ve bu salgınları hafifletme potansiyeli ile daha tehlikeli patojenler yaratma riski iyice kıyaslanmalı.”
İŞLEV KAZANDIRMA ARAŞTIRMALARI DAHA EVVEL GÜNDEME GELDİ Mİ?
İşlev kazandırma araştırmaları birinci olarak 2012 yılında tartışmaya açıldı. O tarihte bir küme Japon bilim insanı bilim mecmuası Nature’da bir makale yayımlayarak, halk ortasında “kuş gribi” olarak bilinen H5N1 virüsünün insanlara nasıl bulaşmış olabileceğiyle ilgili bir teori öne sürdü.
Bilim insanları virüsü kuşların akciğerlerine kıyasla iç sıcaklığı daha düşük olan insan akciğerlerinde yaşayabilecek biçimde değiştirdi. Bu sayede virüs öksüren ve aksıran gelincikler aracılığıyla bulaşabilir hale geldi.
Bu araştırma sayesinde H5N1 virüsünün havadan nasıl bulaşabildiği anlaşılmış olsa da, ABD’de çok büyük yansılar oluştu. New York Times gazetesinin “Mühendislik Yapıtı Kıyamet Günü” başlıklı başyazısında “Bu araştırma asla yapılmamalıydı” yorumu yer aldı.
Hatta bu nedenle 2014 yılında devrin ABD Lideri Barack Obama, H5N1’le ilgili araştırmanın yarattığı yansıların de tesiriyle, başta grip, MERS, SARS üzere pandemiye yol açma potansiyeline sahip virüsler olmak üzere, birçok patojen üzerinde gerçekleştirilen işlev kazandırma araştırmalarına aktarılan fonları süreksiz olarak durdurdu ve kontrollerin sıkılaştırılması için kurallar belirlendi.
Yeni kurallar 2017 yılında devreye girdi lakin çalışmaların ABD’de durdurulduğu devirde benzeri deneyler (çoğunlukla ABD finansmanıyla) dünyanın birçok yerindeki laboratuvarlarda devam etti. Bunlardan biri de Covid-19’un merkezi olduğu öne sürülen Vuhan Viroloji Enstitüsü’ydü.
BERBAT HEDEFLE KULLANILABİLİR Mİ?
Üstte da dediğimiz üzere işlev kazandırma araştırmalarının temel gayesi virüsleri laboratuvarda üreterek gelecekte yaşanması mümkün pandemilerle ilgili tedbir almak. Fakat madalyonun başka yüzünde bu araştırmaların makus gayelerle kullanılma ihtimali yer alıyor. Bu nedenle Dünya Sıhhat Örgütü 2010 yılında tabiat bilimlerinde telaş veren ikili kullanım araştırmalarını (İng. Dual Use Research of Concern – kısaca DURC) kapsayan bir yönerge yayımladı.
DURC, barışçıl maksatlarla geliştirilmiş bir teknolojinin askeri gayeler için kullanılması manasına geliyor. (Nükleer gücün atom bombası imalinde kullanılması üzere.) Geçmişte bu alandaki tartışmalar, geliştirilen teknolojilerin şuurlu olarak berbata kullanımına odaklanıyordu. 2014 yılından itibaren biyogüvenlikle ilgili dertler öne çıktı.
O tarihte biyoetik alanında çalışan Profesör Michael J. Selgelid, yayımladığı bir makalede, “yıkıcı bir pandemi, GOF araştırmaları yoluyla yaratılmış tehlikeli bir patojenle alakalı bir laboratuvar kazasından kaynaklanabilir” tabirlerini kullandı. Selgelid ayrıyeten işlev kazandırma araştırmalarında o güne kadar bir sorun yaşanmadığını lakin gelecekte daha zayıf altyapısı olan ve araştırmaların denetlenmediği ülke ve kurumlarda da araştırmalar yapılabileceğini belirtti.
Fauci ise 2012’de kaleme aldığı bir makalede, “bu çeşit deneylerin ve deneyler sonucu elde edilen bilginin, risklere ağır bastığını” tabir etmişti.
Fauci, “Gelecekte tabiatta bir pandeminin ortaya çıkması çok daha mümkün ve bu türlü bir tehdidin bir adım önünde yer almak riskli görülebilecek bir deney yürütmenin asıl sebebidir” yorumunu yapmıştı. Bununla birlikte Fauci, birinci sınıf bir laboratuvarda tecrübeli bilim insanları tarafından gerçekleştirilecek işlev kazandırma deneylerinin birebir eğitime ve imkanlara sahip olmayan bilim insanları tarafından tekrarlanması riski olduğunu da vurgulamıştı.
COVID-19 VİRÜSÜYLE İLGİLİ KUŞKULAR NASIL ORTAYA ÇIKTI?
Virüsün laboratuvar kaynaklı olabileceği fikri pandeminin birinci günlerinde gündeme geldi. Bunun üzerine geçtiğimiz yıl 17 Mart’ta bir küme bilim insanı Nature Medicine mecmuasında virüsün genetik mühendislik yapıtı olma ihtimalini net bir lisanla reddeden bir mektup yayımladı ve bu görüş yaygın kabul gördü.
Dünya Sıhhat Örgütü temsilcileri de bu yıl başlarında Çin’de gerçekleştirdikleri 15 günlük soruşturma sonucu SARS-CoV-2 virüsünün araştırma tesisinden yayılmış olma ihtimalinin “fazlasıyla düşük” olduğu sonucuna varmıştı lakin DSÖ’nün Yöneticisi Tedros Adhanom Ghebreyesus, geçtiğimiz günlerde bu bulgulara kuşkuyla yaklaştı ve kelam konusu soruşturmanın “yeterince kapsamlı olmadığını” söyledi.
Yakın vakitte yapılan birtakım yayınlar Vuhan Viroloji Ensitütüsü’nün çalışmalarının sorgulanmasına yol açtı. Kıdemli bir bilim gazetecisi olan Nicholas Wade, Vuhan’daki araştırma projesi kapsamında gerçekleştirilen seri pasajlama çalışmalarının virüsün evrim geçirmesine yol açmış olabileceğini yazdı.
2015’te Nature’da yayımlanan makalenin muharrirlerinden biri olan Ralph Baric ise bu ay bir küme bilim insanıyla birlikte Science mecmuasında yayımladığı açık mektupta, “Yeterli veriyi elde edene kadar doğal yayılma ve laboratuvardan yayılma hipotezlerinin ikisini de ciddiye almalıyız” dedi.
Mektubun imzacılarından Harvard Üniversitesi’nden epidemiyoloji profesörü Marc Lipsitch de, “Eğer yeni bir pandemi riski başlatabileceğine dair makul bir risk taşıyan bir deney yapıyorsanız, gerisinde kamu sıhhatini ilgilendiren çok güçlü bir münasebetiniz olmalı” tabirlerini kullandı.
Lipsitch, “Eğer virüs hakikaten laboratuvardan geldiyse o vakit yapmamız gereken çalışmalara ve bu çalışmaları yapacaksak almamız gereken tedbirlere karşı kıymetli sonuçları da beraberinde getiriyor” dedi.
Hürriyet
