‘İlk’lerin ve ‘en’lerin kenti olarak anılan Bergama, UNESCO Dünya Mirası Listesi’nde. İncil’de ismi geçen yedi kiliseden biri Bergama’da ve Zeus Sunağı’ndan da bahsediliyor… Lakin ne var ki sunak çok uzaklarda. Ve enteresandır, sunağı bulunduğu topraklardan çalan Carl Humann’ın mezarı Bergama’da… Akropolde, Zeus Sunağı’nın olduğu temellerde gözlerimi kapatıp sunağı düşlüyorum. Gözlerimi açtığımda önümde uzunluklu boyunca uzanan Bakırçay Ovası… Sunağın kalan temellerinin yanında bir mezar var. Onu kaçırıp Almanya’ya götüren Carl Human’ın burada, bu temel kalıntılarında yatıyor olması ortasındaki ironiyi sorguluyorum. Bugün Zeus Sunağı’nın bulunduğu yerde üç tane çam ağacı var. Burayı izlerken eserler kaçırılmış olsa da yaşanmışlığın ve toprakların götürülemeyeceği gerçeğiyle yüzleşiyorum. Yolunuz düştüğünde siz de Zeus Sunağı’nın temellerinde durup Bakırçay Ovası’na bakın ve Zeus Sunağı’nı düşleyin.
İlahlarla devlerin savaşı
Yağmalanıp Almanya’ya kaçırılan Zeus Sunağı’nın keşfi ve yurtdışına kaçırılışı hakkında çeşitli tarihler veriliyor. Carl Humann’ın 1865’te kazılara başladığı ve 1878’e kadar hafriyat çalışmalarını sürdürdüğü; o tarihe kadar müsaadesinin olmadığı, son modüllerin 1882’de Berlin’e götürüldüğü söyleniyor. Sunak şu anda Berlin’de Pergamon Müzesi’nde. Harika yapıtın etrafı ilahlarla devlerin savaşını anlatan kabartmalarla bezeli. İnsan kılığında ve bacakları gövdelerine kadar yılan olan Gigantlar ile yıldırımlar yağdıran Baştanrı Zeus, Artemis, Poseidon ve devlerle savaşı göze alan hoşluk tanrıçası Afrodit var. Sunağın içindeyse Pergamon’un efsanevi kurucusu Telephos’un yaşamöyküsü anlatılıyor.
İnsanlığın ortak mirasını oluşturan kültür varlıklarının gelecek kuşaklar ismine iyi korunması gerekiyor. Lakin bu müdafaanın kültür varlığının ilişkin olduğu kaynak ülkede olması doğal değil midir? Ekonomik açıdan güçlü, emperyalist ülkeler kültür varlıklarını ilişkin olduğu yerden kaçırıp kendi müzelerinde sergilerken, meşruiyetlerini insanlığın ortak mirasının korunması tezine dayandırıyor. Düzgün korunduğu sürece kültür varlıklarının nerede olduğunun kıymetli olmadığını da ileri sürüyor. Zeus Sunağı ile ilgili tezlerden biri de bu yapıtın Osmanlı devleti tarafından satıldığı ya da padişah tarafından ikram edildiği… Bu fakat Zeus Sunağı’nın tümüyle tanımlandığı yazılı bir evrak ya da yazılı padişah beratıyla ispatlanabilir. Bu formda yazılı bir doküman şimdiye kadar ortaya konmadığına nazaran bu argümanlar bir söylentiden öteye gitmiyor ve Zeus Sunağı’nın Berlin’de olmasına meşruiyet kazandırmıyor. Öteki yandan bu türlü bir doküman olsa dahi 1869 ve 1874 nizamnamelerinde devletin eski yapıtları yabancı bir bireye ya da devlete satabileceğine yahut bağışlayabileceğine ait rastgele bir karar yok. Bu türlü bir süreç yapılmışsa da Osmanlı hukukuna muhalif ve tekrar meşruiyeti tartışmalı. Tartışmalı olmayan tek gerçek, sunağın bu topraklara ilişkin olduğu.
Nasıl çalındı?
Bergama-Dikili yolunu yapmak için geldiği söylenen Carl Humann’ın aslında yapıtı bulmak için gizlice çalışmalar yürüttüğü biliniyor. Bergama Akropolü’ndeki Bizans duvarları ortasında kabartmaları fark eden Humann, bu yapıların Zeus Sunağı’na ilişkin olduğunu kestirim edip derhal Prusya Müzeler Müdürü Alexander Conze’ye bildirdi. Yol üretimi için taş taşıma mazeretiyle kalabalık bir takım kurdu ve sandıkladığı modülleri Çandarlı’da bekleyen Alman gemilerine taşımaya başladı. Bergamalılar bir şeylerin zıt gittiğini fark etti ve bir müddet sonra sandık kervanlarının yolunu kesti. Endişeye kapılan Humann, devreye Alman konsolosluğunu soktu. Almanya’ya karşı büyük borç içinde olan Osmanlı’nın eli kolu bağlandığı için bölgeye halkı yatıştıracak bir paşa ve silahlı birlik gönderildi. Paşa da Almanlar tarafından karşılandı, hoş bir halde ağırlandı, adeta ağzına bir parmak bal çalınarak susturuldu…
Hürriyet
