En değerli su yollarından biri olan Çanakkale Boğazı’nın tarihi, stratejik değerinden ötürü zapt edilme teşebbüsleriyle dolu. MÖ 6’ncı yüzyıldan itibaren İranlılarla başlayan bu uğraş, sırasıyla Büyük İskender, Romalılar ve onların uzantısı Bizans, Emeviler, Anadolu Beylikleri, Haçlılar, Venedikliler, Cenevizliler, Osmanlılarla devam etmiş; nihayetinde Süleyman Paşa’nın Gelibolu’yu fethiyle bölge Osmanlılara geçmiş. Tarih 1915’i gösterdiğindeyse çok büyük bir harekâtı göğüsleyen Çanakkale, tahminen de
hiç olmadığı kadar büyük iz bıraktı dünya savaş tarihinde.
İnsan kıssası dolu bir tıp
Burası, kıssası zaferle örülü bir coğrafya. Bu kentin kıssasını ve tarihini tahminen Çanakkale Muharebeleri’ne katılan bir askerin hatıratından okudunuz, tahminen her yıl anma merasimi yapılan Çanakkale Zaferi etkinliklerinden biliyorsunuz. Tahminen de 18 Mart 1915’te yaşanmış bitmiş bir günlük savaş olarak kaldı belleklerinizde…
Oysa ‘Çanakkale Savunması’ yaklaşık bir yıl sürdü. 18 Mart 1915’te boğazdan gemilerle geçemeyen İngiltere’nin liderliğindeki müttefik donanması 25 Nisan 1915’te bu sefer karaya çıkarak tam sekiz buçuk ay sürecek olan kara muharebelerinde Çanakkale’yi adeta cehenneme çevirdi. İngiliz, Fransız, Avustralyalı, Yeni Zelandalı, Hint, Senegalli ve daha pek çok farklı milletten oluşan neredeyse 75 bin kişilik bir ordu, karşısında evvel Türk topçusunu, sonra da Türk piyadesini ‘demirden bir yürek’ olarak buldu. 1915, gerisinde bir dolu insan öyküsü de bıraktı. O öykülerin izinde bir cins için yola Barbaros Mahallesi’nden çıkalım; yarımadadan değil, kent merkezinden…
Anadolu’nun güvenliği
Birinci durağımız Çanakkale merkezindeki Barbaros yerleşkesinde yakın vakitte onarım, teşhir-tanzim ve etraf düzenleme çalışmaları sonrasında ziyarete açılan Anadolu Hamidiye Tabyası. Tabya, boğazın güvenliğinin sağlanması için 1890’lı yılların başında Sultan II. Abdülhamit devrinde yaptırılmış. Savaş boyunca düşmanın en önemli maksatlarından biri olan Tabya, sahip olduğu topların niteliklerinden ötürü boğazın en güçlü tabyasıydı. Alanda açık hava sergilemeleri, Gelibolu Minia Parkı, oyun-etkinlik alanlarıyla 1915’te kullanılan uçak modellerini görebilirsiniz.
Tabya gezisini tamamlayınca Çanakkale iskelesinden Kilitbahir feribotuna binin. 10 dakikalık bir seyahat sonrası tarihi alanın klasik dokusu korunmuş ve kültürel mirası en varlıklı köyü Kilitbahir’e varılıyor. Feribottan indikten sonra Rumeli yakasındaki birinci ziyaret yeri Kilitbahir (Kilidü’l Bahr-Denizlerin kilidi) Kalesi. Boğaz savunmasının bir modülü olarak kurulan kalenin ‘Sarı Kule’ kısmında Osmanlı kaleleri, ‘İç Kule’de Kilitbahir Kalesi’nde günlük hayat, ‘Piri Reis’ kısmında Piri Reis’in hayatı ve Kitab-ı Bahriye, Kilitbahir sinevizyon kısmındaysa müze ve kale hakkındaki belgeseli görebilirsiniz. İstanbul’un Çanakkale’deki koruyucularından biri olan, kalede sergilenen tunç toplara da dokunabilirsiniz.
Kahraman Seyit Onbaşı
Tarihi alandaki rotanızı yarımadanın güneyine hakikat çevirin. Seyit Onbaşı’nın sırtladığı 215 kiloluk top mermisiyle kahramanlaştığı Rumeli Mecidiye Tabyası’ndasınız. Ağır topçu neferi olan Seyit Onbaşı, 18 Mart 1915’te tabyadaki topun kaldırma vinci bozulunca yüklendiği top mermilerini topa taşıyarak ateşe devam etmesini sağlamış.
Sıradaki durak, cephe gerisindeki şefkatli ellerin şifa dağıttığı Hilali Ahmer’e ilişkin sargı mahalleri. Asker yaralanınca neler yaşadı, yarası nasıl sarıldı? Açık stant alanında bunları görebilirsiniz. Askerlerdeki yaralanmaların büyük kısmı baş, göğüs, kol ve bacakta olmuş. Borik asit, limontuzu ve ılık sudan oluşan karışım cerrahi müdahalelerde antiseptik materyal olarak kullanılmış. Çarpışmaların en ateşli günlerinde yaralı sayısının günde dört bini bulduğu biliniyor. Alanda, bir düşman uçağının bombardımanı sonrasında cephe gerisindeki bir sargı mahallinde neler yaşandığıyla ilgili seslendirme ve canlandırma alanları var. Stant alanından çıkarken Çanakkale’de vazife yapan askerlerin hayatlarının son günlerini yaşadığına emin bir kararlılıkla nasıl uğraş verdiklerini siz de hissedeceksiniz.
Çanakkale Şehitler Abidesi
Çanakkale Muharebeleri bitmiş, 9 Ocak 1916’da Gelibolu Tarihi Alanı artık düşmandan temizlenmiştir. Fransızların geri çekilirken siperlere bıraktıkları notta şu yazılıdır: “L’honeur Au Turc!” Yani onur Türklerindir… Pek çok mevzide savaşırken dahi düşmanını kendine hayran bırakan Türk askeri hem vatana set olmuş hem de Kurtuluş Savaşı’nda tam bağımsızlığı ve özgürlüğü sağlayacak olan komuta kademesi de Çanakkale’de ortaya çıkmış. Artık artık sıra Mustafa Kemal Atatürk’ün de dediği üzere Mehmetçiği anmak için neredeyse her noktadan görülebilecek bir abidenin ziyaretinde.
İkinci Anafartalar Zaferi’nin 45’inci yıldönümü olan 21 Ağustos 1960’ta ziyarete açılan Çanakkale Şehitler Abidesi, Çanakkale Muharebeleri’nde şehit düşen tüm askerlerimizi simgeliyor ve onların anısını yaşatıyor. Mimarı Doğan Erginbaş’ın kendi sözüyle abide “Tüm Osmanlı coğrafyasından gelen şehitlerimizin toplu bir formda göğe yükselişini” temsil ediyor. Ayaklarının üzerinde muharebe anlarını yansıtan kabartma rölyefler var. Her yıl 18 Mart’ta anma merasimleri de burada düzenleniyor.
Abidenin art kısmındaki sembolik mezarlıklar 2007’de ziyarete açıldı. Tekrar sembolik şehitliğin önünde muharebe periyodunu yansıtan 45 metre uzunluğunda bir rölyef var. Rölyefi geçtikten sonra, sembolik şehitliğin başlangıç kısmında Meçhul Asker Mezarı ve Mustafa Kemal Atatürk’ün 1934’te müttefik askerlerin anneleri için söylediği kelamların yer aldığı mermer kitabeyi göreceksiniz. Meçhul Asker Mezarı’ndaki asker kim derseniz… Arıburnu Muharebeleri’nden sonra bir Anzak askerin yanında Avustralya’ya götürdüğü bir Türk askerin kafatası, yıllar sonra 10 Mart 2003’te Türkiye’ye teslim edilip 18 Mart 2003’te resmi merasimle bugünkü noktaya defnedilmişti.
Bir günlük ateşkes
Yarımadanın güney bölümündeki ziyaret noktalarını tamamladıktan sonra kuzeye, yani Arıburnu Cephesine gerçek çevirin yolunuzu.
Arıburnu sırtlarını tırmanmaya başladığınızda artık muharebe alanındasınız. 57. Piyade Alayı, 25 Nisan 1915’teki birinci çıkarma gününde Arıburnu Cephesi’nde ilerleyen Anzak askerlerini 27. Piyade Alayı’ndan sonra birinci karşılayan ve geri püskürten Türk kuvvetlerinden. Bölge, birinci defa 19. Tümen Kumandanı Yarbay Mustafa Kemal Atatürk’ün önderlik ve yürek vasıflarını ortaya çıkarması açısından çok değerli. 57. Piyade Alayı birebir vakitte Atatürk’ün “Size ben taarruzu emretmiyorum, ölmeyi emrediyorum” dediği kahraman alay.
Evvel denizden, sonra karadan ve havadan devam eden akınlar, sonuç alınamayınca tüneller açılıp patlatılarak yeraltından da devam etmiş. Kırmızısırt Türk Siperleri, mayıs sonunda başlayan lağım (tünel) muharebelerinin geçtiği en kritik mevzilerden… 19 Mayıs 1915 günü Anzakları çekilmeye zorlamak için yapılan taarruzda binlerce kayıp verilmiş.
Kayıplar o kadar fazlaymış ki orta bölgede kalanları gömmek için 24 Mayıs’ta bir günlük ateşkes imzalanmış. Sabah saat 7.30’dan 16.30’a kadar süren defin işlemeleri sırasında iki tarafın askerleri birbirlerini yakından tanıma fırsatı bulmuş; birbirlerine sigara, çikolata ve konserve üzere küçük armağanlar de vermişler. Anzaklar, o günden sonra ‘Abdül Türk’ olarak isim verdikleri Türk askerlerini kahraman manasında ‘Jony Türk’ olarak anmaya başlamışlar. Günümüze ulaşmış en besbelli siper sınırlarının olduğu Kırmızısırt Türk siperleri, yakın devirde yapılan çalışmalarla artık görünür durumda.
Conkbayırı Atatürk Anıtı
Yarımadanın kuzeyindeki hâkim yükseltilerden biri olan Conkbayırı, muharebelerin sonlarına hakikat Türk tarafına zafer sağlayan kritik bir mevzi. Çanakkale’de yalnızca 34 yaşında bir kurmay yarbay olan Mustafa Kemal, 10 Ağustos 1915’te albay rütbesiyle yönettiği Conkbayırı atağıyla Çanakkale Zaferi’ni Türk tarihine mühürledi ve ‘Anafartalar Kahramanı’ oldu. Ağustos ayına gelindiğinde hem Conkbayırı hem de Anafartalar ataklarıyla düşman artık çekilme kararı almak zorunda kaldı.
Kendi tabiriyle “Ölümden daha ağır bir sorumluluk”la Çanakkale’nin ateşten cephe sınırlarında tam 289 gün, yani dokuz buçuk ay geçirdi. Yeri geldi rahatsızlandı, yeri geldi sağ göğsünden şarapnelle yaralandı. Aldığı kararlar ve verdiği buyruklar ile Çanakkale’de yalnız İstanbul’u değil, yine doğacak olan Türk milletini kurtaran önder oldu.
Conkbayırı’ndaki Atatürk Zafer Anıtı, Kültür ve Turizm Bakanlığı tarafından Anafartalar Küme Kumandanı Albay Mustafa Kemal’in
10 Ağustos 1915 tarihinde yönettiği Conkbayırı Taarruzu anısına 1993’te yaptırıldı. 2015’teyse Alan Başkanlığı tarafından bakımı yapıldı ve restore edildi. Son durağınız mahallî özelliklerini koruyan Bigalı Köyü’ndeki Atatürk Meskeni olsun.
Sohbetiyle ünlü köy kahvesinde bir mola verdikten sonra Mustafa Kemal Atatürk’ün 1915’te kaldığı, sonradan 1973’te müze olarak düzenlenen meskeni ziyaret edebilirsiniz. 5. Ordu’nun genel ihtiyat tümeni olarak görevlendirilen 19. Tümen, 19 Nisan’da Bigalı Köyü ve etrafına yerleşmiş. Yarbay Mustafa Kemal (Atatürk) birlikleriyle 25 Nisan’da cepheye hareket edene kadar köyde kalmış ve ünlü 57. Alay’ı bu köyden yürüyüşe çıkarmış. Yarımadanın en değerli ziyaret noktalarından biri olan ‘Bigalı Köyü Atatürk Evi’ 2018’de yenilendi.
Mehmetçik’in isim babası: Düşmana taşla saldıran Mehmet Çavuş
19. Tümen ve Maydos Mıntıka Kumandanı Yarbay Mustafa Kemal, 4 Mart’ta Seddülbahir bölgesindeki çıkarma teşebbüsü esnasında tüfeğinin düzeneği tutukluk yapınca düşmana taşla saldırırken yaralanan Bigalı Mehmet Çavuş’un ödüllendirilmesini ister. Bu olay kısa müddette duyulur ve bu fedakârlık büyük takdir toplar. ‘Türk’ askerini simgeleyen ‘Mehmetçik’ tarifi bu olaydan sonra kullanılmaya başladı.
Çanakkale Destanı Tanıtım Merkezi
Çanakkale ruhunun gelişmesine katkıda bulunmak emeliyle 7 Haziran 2012’de Kabatepe Limanı’nda ziyarete açıldı. Merkezde 11 farklı gösterim salonunda 8 farklı lisanda hazırlanmış sinevizyon gösterimleri yapılıyor. Diorama ve hiper realistik modellerle desteklenen 2 katlı Savaş Materyalleri Stant Salonu ile teknik altyapı ünitelerinden oluşan merkez, 8 bin 600 metrekare büyüklüğünde. Yeniden merkez içinde vadeli olarak hazırlanmış Seddülbahir kahramanı ‘Bigalı Mehmet Çavuş ve Binbaşı Ali Faik Beyefendi Sergisi’ üzere özel koleksiyonlardan oluşan stant alanlarını da görebilirsiniz. Boş seans bulabilmeleri için ziyaretçilerin evvelce rezervasyon yaptırmaları öneriliyor.
En iyi korunmuş savaş alanı
Çanakkale Muharebeleri’nin yaşandığı Gelibolu Tarihi Alanı, 2014’de UNESCO’nun Dünya Mirası Süreksiz Listesi’ne alındı. Alan, bugüne kadar ‘en iyi korunmuş savaş alanı’ niteliğine sahip. 2015’ten bu yana Kültür ve Turizm Bakanlığı bünyesinde kurulan ‘Çanakkale Savaşları Gelibolu Tarihi Alan Başkanlığı’ idaresinde. 33 bin 500 hektardan oluşan Gelibolu Tarihi Alanı’ndaki 108 ziyaret noktasından 69 tanesi Türk tarafına ilişkin.
10 saniyede bir top mermisi
Gelibolu’ya gelmiş olan yabancı askerler 106 yıl evvel bu savaş alanında ‘mutlak sessizlik süresi’ni bulmaya çalışarak, ortalarında şakalaşır. Yani bir şarapnelin, bir top mermisinin üzerlerinden geçmediği süreyi bulmaya çalışıyorlardı. Anılarında geçen müddet birçok yerde 10 saniye. Gece gündüz aralıksız süren taarruzlarla cehenneme dönen bu coğrafya, bugünkü sükûnetini aslında
o günlere borçlu…
Hürriyet
