Koronavirüs dünya genelinde milyonlarca kişiyi hasta edip can almanın yanı sıra global iktisada de darbe vurdu. Birçok dal pandemi kaynaklı aksiliklerin altında ezilirken en çok konuşulan başlıklardan biri de çip ıstırabı oldu. Arabalardan cep telefonlarına, bilgisayarlardan elektrikli konut aletlerine her şeyde bulunan mikroçiplerin üretimindeki yetersizlikler hem üreticileri hem de tüketicileri etkiledi. Bu süreçte pandemi kadar çip üreticilerinin durumu da kıymetli bir faktör. Wall Street Journal’ın bu mevzuyu mercek altına alan haberinde bilhassa bir şirket öne çıkıyor.
Taiwan Semiconductor Manufacturing Co.’nun (Tayvan Yarı İletken İmalat Şirketi ya da kısaca TSMC) kesimi büsbütün denetim altında tutan dev pozisyonu, dünya genelini etkileyen aksilikleri beraberinde getiriyor.
Çünkü TSMC dijital aletlerde kullanılan ileri düzey çiplerin neredeyse tamamını ve kolay çiplerin büyük bir kısmını tek başına üretiyor. Üstelik TSMC, Apple ya da Qualcomm üzere teknoloji devlerine de üretim takviyesi veriyor ve dünya üzerinde TSMC’nin çiplerini kullanan milyarlarca eser var. Bir diğer deyişle bu haberi okumakta olduğunuz akıllı telefonunuz yahut bilgisayarınız ya da kullanmakta olduğunuz arabanız aracılığıyla siz de bir TSMC müşterisisiniz.
DÜNYANIN EN PAHALI 11’İNCİ ŞİRKETİ
Bilhassa son birkaç yılda süratle büyüyen ve hem kesimde hem de global iktisatta değerli kelam sahiplerinden biri haline gelen TSMC, halihazırda 550 milyar dolar civarındaki piyasa pahası ile dünyanın en pahalı 11’inci şirketi.
Çip kullanan eserlerin ve kesimlerin sayısı arttıkça TSMC’nin müşterilerinin sayısı da artıyor. Sorun şu ki TSMC’nin bu kadar talebin altından kalkacak gücü yok. Gerçekten bu durum pandemi sırasındaki global çip zahmeti sayesinde çok net bir biçimde ortaya çıktı.
Dahası analistlere nazaran TSMC’nin açığını öteki bir üreticinin doldurması da çok güç zira çip üretimi çok büyük sermaye yatırımları gerektiren bir dal. Öbür yandan şirketin ABD ile Çin ortasındaki sorun alanlarından biri olan Tayvan’da bulunması da sıkıntının bir öteki boyutu.
Grafikler: Harun Elibol
ORTADOĞU’NUN PETROLÜ ÜZERE
Wall Street Journal, bu durumu dünyanın geçmişte Ortadoğu’nun petrol kaynaklarına duyduğu bağımlılığa benzetiyor. Adada yaşanan en ufak bir istikrarsızlık, birçok kesimde dalgalanmaya yol açıyor. Yarı iletken piyasasıyla ilgili araştırmalara odaklı bir Tayvanlı şirket olan TrendForce’un datalarına nazaran, TSMC ve öbür küçük Tayvanlı üreticiler, bu yılın birinci çeyreğinde dünya genelinde taşeron çip imalatından elde edilen gelirde yüzde 65’lik hisse sahibi. TSMC’nin dünya genelindeki hissesi ise yüzde 56 civarında. Tayvan’ın çiplerine bu kadar bağımlı olmak global iktisada bir tehdit oluşturuyor.
New York Borsası’nda süreç gören bir şirket olan TSMC, geçen yılı 45,5 milyar dolar gelir ve 17,6 milyar dolar kârla kapattı.
Araştırma şirketi Capital Economics’in tahliline nazaran, şirketin teknolojisi o kadar gelişmiş ki transistörleri insan saçının telinin binde 1’inden daha ince olan çiplerin yüzde 92’sini TSMC üretiyor. Geri kalan yüzde 8’lik üretimi ise Samsung Elektronik karşılıyor. Bu da her yıl TSMC’nin 1,4 milyar akıllı telefon işlemcisi ürettiği manasına geliyor.
Başka yandan danışmanlık şirketi IHS Markit’in bilgilerine nazaran ise araba üreticilerinin kullandığı daha az gelişmiş çiplerin yüzde 60’ı da yeniden TSMC’nin fabrikalarından çıkıyor. TSMC ise bu çiplerin pazarındaki hissesinin yüzde 35 civarında olduğunu duyurdu. Şirket sözcüsü Nina Kao, dünyanın TSMC’ye çok fazla bel bağlamış olduğu fikrine karşı çıkarak yarı üretkenlerin tedarik zincirinde birçok farklı uzmanlaşma alanı olduğuna vurgu yaptı.
BIDEN 50 MİLYAR DOLAR AYIRDI
ABD, Avrupa ve Çin, Tayvan’ın çiplerine bağımlılıktan kurtulmaya çalışıyor. ABD, Intel, Nvidia ve Qualcomm üzere devlerle çip dizaynında ve fikri mülkiyette hala dünya önderi olsa da üretimde yalnızca yüzde 12’lik hisseye sahip. Boston Consulting Group’un datalarına nazaran bu oran 1990 yılında yüze 37’ydi.
Bu durum ABD Lideri Joe Biden’ın da gündeminde. Biden’ın geçtiğimiz günlerde açıkladığı altyapı planında yerli çip üretimine 50 milyar dolarlık takviye bütçesi ayrıldı. Çin de yarı iletken üretiminde bağımsızlık sağlanmasını, ulusal stratejik planının en değerli başlıklarından biri olarak belirledi. Avrupa Birliği’nin 150 milyar dolarlık dijital kesimler programı kapsamında da 2030 yılı prestijiyle dünyadaki yeni kuşak çiplerin en az yüzde 20’sinin AB tarafından üretilmesi hedefleniyor.
INTEL CEO’SUNU KOLTUĞUNDAN ETTİ
Intel, mart ayında bir açıklama yaparak ABD’de iki yeni çip fabrikası kurulması için 20 milyar dolarlık yatırım yapılacağını duyurdu. Bu açıklamadan üç ay evvel devrin CEO’su Bob Swan özel bir jetle Tayvan’a giderek TSMC’yle bir kısım yeni kuşak çipin üretimi için müzakerelerde bulunmuştu.
Görüşmenin ayrıntıları hakkında bilgi sahibi olan kaynaklar Wall Street Journal’a kelam konusu iş birliğinin kıymetinin milyarlarca olabileceğini söyledi. TSMC’nin yöneticileri yardım etmeye hazırdı fakat taraflar fiyatta anlaşamadı. Gazeteye konuşan kaynak görüşmelerin hala sona ermediğini de kelamlarına ekledi.
Fakat Intel, ocak ayında Swan’ın misyonuna son verdi. Burada şirketin TSMC’ye çok fazla bağımlı olmasında Swan’ın oynadığı rol de tesirli oldu. Günümüzde Intel’in piyasa bedeli 225 milyar dolar civarında yani TSMC’nin yarısından bile daha az.
ABD VE ALMANYA’DAKİ OTOMOTİVCİLER BASKI YAPIYOR
Tayvanlı şirket fabrikalarını kapatmak zorunda kalan ve gelir kaybı yaşayan otomotiv sanayisinin yaşadığı meseleler sonucunda ABD ve Almanya’dan da üretimi artırma davetleriyle karşı karşıya kaldı. Biden idaresinin takviyesiyle organize olan çip ve araba üreticileri kısmen ilerleme kaydedebilse de hayal kırıklıkları devam etti. ABD’li üreticiler TSMC’nin üretimi artırmak için ne yaptığına dair detaylı bilgileri olmadığından şikâyet ederken, şirket üretimi 2020 yılına kıyasla yüzde 60 artırdığını bildirdi.
Analistler kesim genelindeki eğilimlerin ve TSMC’de geçerli hırslı ve para odaklı idare anlayışının kesimdeki tedarik zincirine yeni oyuncular girmesine pürüz olduğunu düşünüyor.
Yarı iletken unsurlar o kadar karmaşık ve maliyet ağır eserler haline geldi ki bir üreticinin geri düştükten sonra ortayı kapatması çok sıkıntı. Birtakım şirketler her yıl milyarlarca dolar harcayıp önde koşanlara yetişmeye çalıştıkça ortadaki ara de açılıyor.
ASTRONOMİK SÜRATLE BÜYÜMEYE DEVAM
Tek bir yarı iletken fabrikası kurmanın maliyeti 20 milyar doları bulabiliyor. Silikonun üzerine devrelerin modellerinin baskısının yapılması için kullanılan tek bir üretim aracının fiyatı 100 milyon dolar civarında. Bu araç birkaç uçağa yüklenmiş halde getirtilebiliyor.
TSMC’nin kendi büyüme planlarında önümüzdeki üç yılda 100 milyar dolarlık bir harcama öngörülüyor. Araştırma şirketi VLSI Research’ün bilgilerine nazaran, bu meblağ sanayinin tamamının maliyet harcamasının dörtte birine denk geliyor.
Bir diğer araştırma şirketi olan IC Insights’ın yakın vakitte yayımlanan raporuna nazaran ise, öteki ülkelerin TSMC ve Samsung’u “yakalama talihine erişebilmek için” önümüzdeki en az 5 yıl boyunca yıllık en az 30 milyar dolar harcama yapmaları gerekiyor.
Grafikler: Harun Elibol
“SİLİKON KALKAN”
ABD’li yetkililer Çin’in Tayvan civarındaki askeri varlığını artırmasının çatışma ihtimaline yol açabileceğini belirtiyor. Bu bahisteki korkular geçen haftaki G7 tepesinin sonuç bildirgesinde de lisana getirildi. Yeniden de birçok analist Çin’in yakın vakitte Tayvan toprakları üzerinde hak tez etmeyeceğini zira bunun kendi üretimine de ziyan vereceğini düşünüyor.
Tayvanlı önderler ise çip üretimini Tayvan’ın “silikon kalkanı” olarak nitelendiriyor. Üretimin aksamasını istemeyen ülkelerin çatışmadan kaçınması Tayvan için bir muhafaza kalkanı oluşturuyor. Bu nedenle Tayvan idaresi mahallî üreticilere büyük ölçülerde kaynak takviyesi sağlıyor.
TSMC Sözcüsü Kao, Wall Street Journal’a şirketin muvaffakiyetinin sırrının yanlışsız vakitte yanlışsız yerde olmak ve hakikat iş modelini benimsemek olduğunu söyledi. Tayvan idaresinin şirketin temelini oluşturan yatırımlardaki hissesini yadsımayan Kao, yeni tesislerin inşaatı için ise devlet dayanağı almadıklarını belirtti.
“ADAM DEDİĞİNİN FABRİKASI OLUR”
TSMC 1987 yılında Morris Chang tarafından kurulduğunda hiç kimse bu türlü bir muvaffakiyet beklemiyordu. Bugün 89 yaşında olan Chang, Çin ve Hong Kong’da büyümüş akabinde 1949’da ABD’ye taşınarak Harvard Üniversitesi’nde ve Massachusetts Teknoloji Enstitüsü’nde eğitim görmüştü. Briç ve Shakespeare aşığı bir entelektüel olan Chang, üniversiteden sonra 30 yıl kadar ABD’de çalıştı, mesleğinin kıymetli bir kısmını da Texas Instruments’ta geçirdi.
80’lerin sonunda Chang, günden güne daha fazla çip şirketinin Asya’daki fabrikalarda fason üretime geçeceğini düşünüyordu. Lakin o periyotta Intel ve Texas Instruments üzere devler, kendi çiplerini tasarlayıp üretmekten adeta gurur duyuyordu. Hatta dalın tanınmış isimlerinden Advanced Micro Devices’ın (AMD) kurucusu Jerry Sanders’ın “Adam dediğinin fabrikası olur” diye hayli ünlü bir kelamı bile var. Lakin nihayetinde Chang haklı çıktı.
Tayvan hükümeti kuruluş maliyetinin yaklaşık yarısını karşılarken, TSMC yarı iletken üreticileri ortasında tarafsız bir pozisyon belirledi. Nvidia ve Qualcomm üzere şirketler TSMC ile iş birliği yaptıklarında kendi fabrikalarını işletme ya da fikri mülkiyetlerini rakiple paylaşma kederiyle uğraşmadan dizayna odaklanabildiklerini fark ettiler. AMD fabrikalarını satıp TSMC’nin en büyük müşterilerinden biri haline geldi. Öbür büyükler de birebir şeyi yaptı ve geriye gelişmiş çip üretebilen yalnızca birkaç imalatçı kaldı.
DÜNYA KRİZLE BOĞUŞURKEN ONLAR YATIRIM YAPIYORDU
TSMC’nin her yeni müşterisi, üretim tesislerine biraz daha yatırım yapabilmesini sağlıyordu. Intel’in eski idare konseyi üyelerinden Harvard İşletme Okulu öğretim üyesi David Yoffie, “Modelin gücü çok büyük bir ölçeğe erişene kadar anlaşılmadı. Hesaplar bir kere değiştiğinde oyunun ismi da değişti” sözlerini kullandı.
Dünyanın geri kalanı global ekonomik krizlerle boğuşuyorken, TSMC’nin ar-ge yatırımları yüzde 100 arttı. Başka şirketler kesintiye giderken, Chang TSMC’nin sermaye harcamalarını 2009’da yüzde 42 artırarak 2,7 milyar dolara çıkardı. Akıllı telefonların patlama yaptığı devrin çabucak öncesinde alınan bu kararın haklılığı kısa müddet içinde anlaşıldı.
Lakin asıl dönüm noktası 2013 yılı oldu. Bu tarihte TSMC bugün en büyük müşterisi olan Apple için cep telefonu çipi üretimline başladı. O tarihten evvel iPhone’un mikro işlemcilerini birebir vakitte telefon piyasasındaki en büyük rakiplerinden biri olan Samsung üretiyordu.
Apple’ın birinci siparişini karşılayabilmek için TSMC 9 milyar dolar harcadı. 6 bin kişinin ağır emeğiyle rekor denebilecek bir müddet olan 11 ayda yeni bir fabrika inşa edildi. TSMC’nin bu teşebbüsü de karşılığını buldu. Bugün iPhone’lardaki tüm ana işlemciler TSMC tarafından üretiliyor.
KARACİĞER PATLATAN BİR ÇALIŞMA SİSTEMİ
TSMC, 2014’te son teknolojiye uygun çipler geliştirmeye çabaladığı periyotta, ar-ge gruplarını 24 saat çalıştırdı. Geçmişte TSMC’de çalışmış ya da hala çalışmakta olan TSMC işçisi bu devirde 400 mühendisin üç vardiyada aralıksız çalıştığını belirterek periyodu “karaciğer patlatıcı” olarak nitelendirdi. Bu çalışma modelinin karaciğerlerine ziyan verdiğini hissediyorlardı.
TSMC birebir vakitte kısaca EUV olarak da bilinen çok ultraviyole litografi teknolojisine yatırım yaparak da büyük bir kumar oynadı. Daha da küçük ve daha süratli süreç yapan çipler üretilmesine imkân veren bir lazer kullanan bu teknolojinin birinci periyotlarındaki en büyük yatırımcılardan biri Intel oldu. 2012’de EUV’ye 4 milyar dolar ayıran Intel buna karşın hem rakiplerinden gerideydi hem de işe yarayıp yaramayacağından şüpheliydi.
TSMC günümüzde çiplere EUV litografi uygulaması yapabilen tek şirket olan ASML Holding’le birlikte çalışarak herkesten öne geçti. Hollanda merkezli ASML’nin CEO’su Peter Wennick, Chang’le beş yıl evvel Tayvan’daki ofisinde çay içtiklerini ve TSMC’nin paydaşlık için varını ağırı ortaya koyduğunu söyledi. Chang ise 2018’de misyonunu bırakarak emekli oldu.
EUV teknolojisi sayesinde TSMC dünyanın en kaliteli akıllı telefonlarında kullanılan en küçük transistörleri içeren çipleri üretebilen iki şirketten biri haline geldi. Öteki şirket ise Samsung. Intel ise yeni CEO’su Pat Gelsinger’ın liderliğinde EUV yatırımlarını artırıyor.
TARAFSIZLIĞINI KAYBETTİ
Başka yandan TSMC’nin bu kadar büyümesi, kuruluş devrinde üstlendiği tarafsız konumunu müdafaasını da zorlaştırdı. Bilhassa Çin ve ABD ortasındaki gerginliğin artması TSMC’yi zora sokuyor.
ABD’nin Çin’e baskılarını artırmasıyla, TSMC geçen yıl, bir periyot en büyük Çinli müşterisi olan Huawei’den gelen siparişleri askıya aldı ve Arizona’da 12 milyar dolar pahasında bir tesis inşaatına başladı. Trump idaresi bu tesis için 3 milyar dolar dayanak kelamı vermişti lakin kaynaklar paranın şimdi TSMC’ye verilmediğini aktardı.
Bu fabrika ABD hudutları içindeki çip üretimini artıracak olsa da ABD’nin teknoloji yarışında ön sıralara geçmesini sağlamayacak. 2024’te faaliyete geçmesi beklenen fabrikanın 5 nanometrelik çipler üretmesi bekleniyor. O noktada son teknolojinin 3 nanometrelik çipler olacağı kestirim ediliyor. TSMC bu eserleri Tayvan’daki tesislerinde üretmeye devam edecek.
Otomotiv üreticilerinin kullandığı mikroçiplere gelince, kaynaklar, TSMC’nin kesimden gelen “Bize öncelik verin” baskılarından rahatsız olduğunu belirtti. Araba üreticileri geçtiğimiz yıl pandemi başladığında kendi siparişlerini kısmıştı. Talep tekrar arttığı noktada ise TSMC çoktan üretim kapasitesini öteki dallara ayırmış durumdaydı.
TSMC ARABA ÇİPLERİNDEN PARA KAZANMIYOR
Analistler TSMC’yi üretimi öbür tarafa kaydırma konusunda motive edecek çok fazla etken olmadığını belirtiyor. Çünkü çok daha az kâr getiren araba çipleri TSMC’nin gelirinin yalnızca yüzde 4’ünü oluşturuyor.
Alman araba üreticileri geçen yıl üretimi kısıp çalışanlarını fiyatsız müsaadeye çıkarmaya başladıkları periyotta, Berlin hükümetine Tayvan’a baskıda yapılması için davette bulundu. Almanya İktisat Bakanı Peter Altmaier, Tayvanlı yetkililere yazdığı bir mektupta TSMC’nin arzı artırmasını sağlamalarını istedi ve çip külfetinin global iktisadın toparlanmasını rayından çıkarabileceğini tabir etti. Altmaier geçtiğimiz günlerde gazetecilere yaptığı açıklamada görüşmelerin sürdüğünü belirtti fakat detay vermedi.
TÜRKİYE’DEKİ OTOMOTİV DALI NASIL ETKİLENDİ?
Çip probleminin Türkiye’deki otomotiv üreticilerini ve tüketiciyi nasıl etkilediğini hurriyet.com.tr’den Burak Taşçı‘ya pahalandıran Otomotiv Distribütorleri Derneği İdare Heyeti Lideri Ali Bilaloğlu ise elektronikten beyaz eşya üretimine her dalın krizden etkilendiğini belirterek “Farklı sebepleri var. Birincisi çiplere endüstride daha çok muhtaçlık duyuluyor. Çip üretimindeki sorunların iklim kriziyle de alakası var. Kuraklık çip üretiminde kriz yaratıyor” dedi.
Türkiye’de sanayi üretimi yapan şirketlerin de çip krizinden ötürü sorun yaşadıklarını vurgulayan Bilaloğlu, “Dünyaya paralel olarak otomotiv markaları da birebir biçimde fabrikalarında üretim ortası veriyorlar. Türkiye’ye gelen ithal edilen mallarda da sorun yaşanacak” diye konuştu.
Öbür yandan çip derdinin fiyatlara tesiri üzerine yorum yapmanın yanlışsız olmayacağını söyleyen Bilaloğlu şöyle devam etti: “Türkiye’deki otomotiv kesimi endeksi üzerinden ilerliyor. Otomotiv üretenler de bir dolu malı yurt dışından ithal etmesi gerekiyor. Güç dövizle alınıyor. Maaş dövize endeksli. Yerli üretici de buna nazaran hareket ediyor. Otomotiv kesimi dövizdeki artışı araç fiyatlarına yansıtmış değil.”
Hürriyet
