Sivas’ta imaline tıpkı tarihlerde başlanan ve her ikisi de 1271 yılında tamamlanan iki değerli tarihi eser, geçmişteki siyasi satranç oyunlarının tezahürü iki tarihi bina olarak dikkat çekiyor. 1248 yılında Sivas’ın Suşehri ilçesi yakınlarında Selçuklular ile Moğollar ortasındaki Kösedağ Savaşı yaşandı. Savaşı kaybederek geri çekilmek durumunda kalan Selçuklu Devleti’nin hakimiyet alanlarına, Moğolların uzantısı durumundaki İlhanlılar ortak oldu. Fakat her şeye karşın hakimiyet alanlarını muhafazaya çalışan Selçuklu Devleti ile İlhanlılar ortasındaki o devir yaşanan güç savaşı, binalara da yansıdı. Sivas’ta birebir anda inşa edilen Gök Medrese ve Ikili Minareli Medrese de o periyot iki devlet adamının meydan okumasına dönüştü.
Selçuklu baş veziri olan Sahip Cet Fahrettin Ali, Gök Medrese’yi inşa ettirirken, İlhanlılar’ın Anadolu Genel Valisi Şemsettin Cüveyni ise hem de Selçuklu Sultanı İzzettin Keykavus’un şahsen yaptırdığı ve bugün kabrinin de içinde bulunduğu Şifaiye Medresesi’nin tam karşısına Ikili Minareli Medrese’yi dikti. Kendisini Anadolu Selçuklu sultanından üstün gören Cüveyni Ikili Minareli Medrese’nin kitabesine ‘Sahib-ül azam (baş vezir), sahib-i divan, dünya ve dinin güneşi’ gibi unvanlar yazdırdı. Sivas Gök Medrese kitabesinde ise Sahip Cet Fahrettin Ali, daha evvel yaptırmış olduğu yapıtlarda devamlı kullandığı ‘Allah’ın rahmetine muhtaç kul’ ifadesini kullanmayarak, kendisi için ‘Sahib-ül azam (baş vezir), hayır ve iyilikler sahibi, din ve devletin övünç kaynağı’ gibi yüceltici ve meydan okuyucu unvanlar kullandı. Her iki yöneticinin de kitabelerde, devletlerinden çok kendilerini yüceltmeleri ve rekabetlerini yansıtmaları açısından dikkat çekiyor.
Misal formda tasarlanan her iki yapı da dört eyvanlı, açık avlulu ve çift katlı inşa edildi. Rekabet nedeniyle ivedi yapılan yapıtların taç kapılar hariç başka kısımlara itina gösterilmemesi bugüne de yansıdı. Ikili Minareli Medrese’nin kapı ve minare harici bugün bulunmazken, uzun yıllar bir kısmı harap durumdaki Gök Medrese duvarları ise 20 yıl süren bir onarım ile ayağa kaldırıldı.
Sivas Ikili Minareli Medrese’de bitkisel ve geometrik bezemeler ince bir işçilikle asimetrik bir halde taç kapıya işlenirken, Sivas Gök Medrese’de bitkisel ve geometrik bezemeler çiniler ve yüksek kabartmalı taş personellik dikkat çekiyor. Sivas Ikili Minareli Medrese’nin taç kapısının eni 12,57 metre, Sivas Gök Medrese’nin taç kapısının eni ise 12,34 metre olarak kayıtlarda geçiyor.
‘GÖK MEDRESE VARLIK GÖSTERİSİDİR’
Cami hakkında bilgiler veren Sivas Cumhuriyet Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Kısmı Öğretim Üyesi Prof. Dr. Erdal Eser, 1270’li yıllarda Sivas’ta çok önemli bir yapı eğilimi olduğunu, Ikili Minareli Medrese, Gök Medrese ve Buruciye Medresesi’nin kitabelerinin tıpkı anda inşa edildiği bilgisini verdiğini söyledi. Eser, Ikili Minareli Medrese ve Buruciye’nin İran kökenli baniler tarafından inşa ettirilmiş olmasının, İlhanlı yapıları olduklarını düşünülmesini sağladığını belirterek, şunları söyledi:
“Aynı anda Sahip Cet Fahrettin Ali tarafından inşa ettirilen Gök Medrese ise Selçuklu’nun varlığını Sivas’ta vurgulamak emeliyle yapıldığı görülüyor. Devri incelediğimiz vakit bilhassa 1250’den sonra idarenin büsbütün İlhanlılar’ın eline geçmiş olması, İlhanlı baskısının gelişmiş olması Selçuklu’nun biraz daha geri planda kalmasına yol açıyor. Zira İlhanlı’ya vergi verir hale geliyoruz. Bununla birlikte kültür hadiselerine, imal eğilimlerine baktığımız vakit Selçuklu’nun da çok önemli bir direnişi olduğunu görüyoruz ve bu direnişin de ön planında Sahip Cet Fahrettin Ali’nin olduğu görülüyor. Sivas’ta birebir anda bu üç yapının inşa edilmesine yönelik olarak çok farklı görüşler var. Mesela birisi İlhanlı Genel Valisi olan Şemsettin Cüveynî’nin tıpkı vakitte Ikili Minareli Medresesinin banisi kendisi, Sahip Ata’ya Gök Medreseyi de Sivas’a inşa etmesi için baskıda bulunduğu yolunda bir kıymetlendirme var. Bugün için bunları bilebilmemiz pek mümkün değil. Lakin şurası kesin ki Gök Medrese sahip olduğu düzenlemelerle, sanatsal özelliklerle ve iletiyle muhakkak İlhanlı yöneticilerine yönelik olarak Selçuklu varlığını ileri süren, bunu anlatmaya çalışan bir yapı olarak karşımızda. Buradan şu genel bilgiye varıyorum. ‘Aslında Anadolu bir genel vali tarafından yönetiliyor olsa da Selçuklu vezirinin bu genel valinin memuru olduğunu görüyoruz. Buna karşın Sahip Cet Fahrettin Ali’nin dirayetli bir duruş sergileyerek, Moğollar’ın da çok önemli halde anlayabilecekleri bir iletisi Gök Medrese cephesine uyguladığını görüyoruz. Bu nedenle Gök Medrese’nin manası biraz daha farklılaşıyor, daha mana kazanır hale geliyor.”
‘SELÇUKLU’YA SENDEN BÜYÜĞÜM MESAJI’
Ikili Minareli Medrese’nin, Selçuklu Sultanı İzzettin Keykavus’un yaptırdığı Şifaiye Medresesi’nin çabucak karşısına yapılmasının da mana tabir ettiğini belirten Prof. Dr. Eser, “Normalde bir sultan yapısının bu kadar yakınına yapı yapamazsınız, bu çok önemli bir güç ister. Bu da bir hoşluk, o cadde iki yapı ortasındaki boşluk bizim Anadolu’da çok örneğini görmediğimiz bir bilgi de veriyor. Selçuklu caddesi genişliği veriyor aslında bize. Bir evrak niteliği var. Şifaiye’nin Taç kapısı ve Ikili Minarenin taç kapısında yaklaşık 2,5 metrelik bir yükseklik farkı var. Bu yüksekliğin üzerine Ikili Minare yerleştirilmiş halde. Yani Cüveynî’nin yapısının anıtsallığı önemli manada arttırılmış halde. Bundan şöyle bir sonuca varıyorum. Cüveynî bir Anadolu genel valisi olarak çok güçlü ve bu hırsla kendisini galiba biraz sultan görmeye başlıyor. Gücünü ve varlığını göstermek için Selçuklu Sultan İzzettin Keykavus’un yapısının karşısına inşa ederek ‘seni eziyorum, senden daha büyüğüm’ demeye çalışmıştır” diye konuştu.
‘İKİNCİ MİNARE EGEMENLİK SEMBOLÜ’
Selçuklu periyodunun birinci yıllarında Anadolu’ya yaptırılan cami ve medrese üzere yapıtlarda daha çok Allah’ı simgeleyen tek minare yapılmasına karşın son periyotta 2 minareli yapılara geçilmesinin de farklı bir mana taşıdığını anlatan Eser, “Çifte Minare konusu hala bir sorundur. Minare bir mimari öğe olarak mescitle ilişkilendirilen bir sembol halini almıştır. Fakat biz Anadolu’ya baktığımız vakit birincisinin 1258 yılında Konya’da Sâhip Cet tarafından inşa ettirildiğini görüyoruz. Değerlendirmem odur ki minare tekken tabi ki Allah’ı simgelemektedir ve sembolize etmektedir. İki olduğu vakit durum biraz daha değişmektedir. Birisi göksel sahipliği, yani Allah’ı simgelemektedir, ikincisi ise yerin sahibi olan sultanını simgelemektedir. Yani minare 1258’den itibaren egemenlik sembolüdür. Konya’da Sâhip Cet tarafından yaptırılmış olması da dikkat caziptir. Zira daima söylenir; İlhanlılarla birlikte Anadolu’da cami inşa edilmemiştir lakin Konya’da var. Kösedağ Savaşı’ndan sonra Konya’da bu türlü bir cami inşa ediliyordu. Selçuklu kentlerine bakacak olursanız bir Ulu Cami, cuma mescididir, geri kalan ibadet yapılarının hepsi de mahalle ölçeğindedir, minber bulunmaz. Zira cuma namazı toplulukla kılınmak zorundadır. İkinci bir yapı Sivas’ın o artan nüfusuna karşın ikinci bir büyük ibadet yapısı inşa edilmesi kelam konusu olmamıştır. Sivas Ulu Cami tek minareye sahiptir. O minare Müslümanlığın sembolü olarak kentin siluetini taçlandırır. İkiye çıkmasının gereksinimden kaynaklı olduğunu düşünmüyorum. Sâhip Cet tarafından bir cami yaptırılması, iki tane minarenin o taç kapıya yerleştirilmesi egemenlik vurgusu olarak, yani Selçuklu’nun hala güçlü ve ayakta olduğunu göstermek için sultan ismine yapılan bir uygulama” sözlerini kullandı.
‘ESERLERDEKİ MANA VE ANLATIMLAR FARKLI’
Eser süslemelerinin de farklılıklar içerdiğini anlatan Prof. Dr. Eser, “Çifte Minare, İrani bir kompozisyondur. Yani İran ve doğusundaki toplulukların geliştirdiği yapıların köşe kulelerinin yavaş yavaş taç kapıya gerçek çekilmesi ve sonradan o kulenin üzerine iki minare yerleştirilmesi sonucu ortaya çıkan bir sistemdir. İran’da birinci örnekleri Büyük Selçuklu ile uygulanmıştır. Günümüze gelebilen bir iki örnek hala bilinmektedir, bazıları kaynaklardan biliniyor. İran’dan gelen ve Müslüman olan Cüveynî, Müslüman olan bir yöneticinin muhtemelen Konya’daki Sâhip Ata’nın mescidi ile ilgilidir. Cüveynî’nin taç kapıya ikili minare yaptırması beğeni ile ilgilidir. Lakin Sâhip Ata’nınki şuurludur. Nasıl Konya’daki yapıda Tanrıyı ve Selçuklu sultanını vurgulamak istediyse Sivas’ta da tıpkı formda yapısında bu türlü bir dizaynın uygulanmasını istemiştir. Zira bu yalnızca imaj ile ilgili değildir. Bizim yapılarımızda çok ağır taş süslemeler var. Bu taş süslemeleri tahlil ettiğimiz vakit kimi fikirlere ulaşıyoruz. Cüveynî’nin yapısındaki anlatıyla Sâhip Ata’nın yapısındaki anlatı birbirinden çok farklıdır” dedi.
‘GÖK MEDRESE’NİN POZISYONU BİR TAKTİK DEHA ÖRNEĞİ’
Gök Medrese’nin, Ikili Minare, Şifaiye ve Buruciye üzere yapıtların dışında bir noktaya inşa edilmesinin de aslında şuurluca yapılmış bir hareket olduğunu ileri süren Prof. Dr. Eser, “Gök Medrese’nin uzağa yapılması Sâhip Ata’nın ne kadar akıllı yönetici olduğunu bize gösterir. Kentin en kıymetli yolunun, en kıymetli kent kapısının girişinin bulunduğu kısımda Kayseri yolunun kenarında ve kendi vakfiyesinden söylediğine nazaran kalenin saray kapsının karşısında. Kayseri yolundan kente girenler birinci sefer Sahip Ata’nın yapısını, Gök Medrese’yi görüyor. Bundan sonra Ulu Cami’yi ve ondan sonra da buraya geliyorlar. Yani Sahip Cet kente birinci girenlere, kentin kimin olduğunu birinci planda gösteriyor. İstese öteki yere de yapabilirdi” diye konuştu.
‘GÖK MEDRESE KONYA, IKILI MİNARE DİVRİĞİ USULÜ’
Yapıtların süslemelerinde de farklı şekiller bulunduğunu anlatan Eser, şu değerlendirmelerde bulundu:
“Çifte Minareli Medrese ile birebir periyotlarda yapılan Buruciye Medresesi’nde genel üslupsal özellikler açısından ben daima Divriği’yi görüyorum. 13’üncü yüzyılda şahsî değerlendirmeme nazaran iki kıymetli yapı var. Daima takip ve tekrar edilen bu yapılardan birincisi Konya’daki Alâeddin Cami ismini alır. Alâeddin Camii’ndeki avlu kuzey cephesi ulu bir mimar tarafından tasarlanmış ve inşa edilmiştir. Alâeddin Keykubat daha sonra kendi periyodu içerisinde yaptırdığı yapılarda avlu cephesinde gördüğümüz öğeleri kullanmıştır. Bunu sultani üslup olarak isimlendirebiliriz. Alâeddin Keykubat’ın çok etkileyici bir yönetici olması onu izleyen yöneticilerin de taklit etmesine yol açmıştır. Münasebetiyle Gök Medrese’de karşılaştığımız üslup bizim Konya üslubudur. Buruciye ve Ikili Minarede ise Divriği yapı topluluğunun izi görülür. Dış taşkın hacimli süslemeler de köşe kulelerinin hareketlendirilmelerinde biz üslupsal olarak daima Divriği’ne ulaşıyoruz. Bu iki yapının tesiriyle Sivas yapıları ortaya çıkmış üzere görünüyorlar. Bu yapıların birçoklarının aslında çok makus durumdayken bu hale getirildiği ve kurtarıldığını görüyoruz. Bunlar içerisinde en şansızı da Ikili Minareli Medrese. Çok farklı cephelerine baktığımız vakit, giriş cephelerinin kesme taşla, çok güçlü duvarlarla ihtimamlı taş personelliği ile inşa edildiğini görürsünüz. Yanlara geçtiğiniz vakit materyalin moloz taşa dönüşür. Nedeni şudur, yanlarında olması olası yapılar nedeniyle Selçuklu mimarlığı çoklukla giriş cephesine yönelmiştir. Giriş cephesinde de birinci planda ele alınan öğe Taç Kapıdır. Uzun bir mühlet 1260’ların sonuna kadar cephede açık olan tek yer Taç Kapıdır. Daha sonra yan ünitelere pencereler eklenerek cepheler açık hale getirilir.
‘ESERLERDE ANADOLU İZLERİ VAR’
Periyotla ilgili olarak bir sorunumuz var. İlhanlı hâkimiyeti var. İlhanlı’ya vergi veren, İlhanlı’ya bağlı bir Selçuklu idaresi kelam konusu. Ancak şöyle bir şey var. Siyasal her vakit kültürel faaliyetleri nitelendirmez yani İlhanlı tahakkümü altındayız diye bu yapıların İlhanlı olarak görülmeleri pek mümkün değildir. Bir kıymetlendirme yanılgısı ve eksikliği vardır. Zira bu yapılara baktığımız vakit, ölçekleri açısından, yansıttıkları süsleme açısından biz daima Anadolu ile karşılaşıyoruz. Divriği ve Konya Alâeddin Mescidi’nin tesirleri kelam konusu bu yapılarda. Bu yapılarda çalışan ustalar Anadolulu, zanaatkârları Anadolulu ustalar. Sivas’ta birebir anda bu üç yapıyı inşa eden zanaatkârlar yüksek ihtimalle Sivas’ın kendi zanaatkârları, Kayseri bölgesinin Selçuklu zanaatkârları daima Anadolulu. Ortaya çıkan sonuç ta aslında bir Anadolu örneğidir. Bu türlü bakılması daha doğrudur. İlhanlıların inşa ettikleri Erzurum’da da çeşitli yapılar kelam bahsidir, Amasya’da da bir yapısı kelam bahsidir. Lakin biz bu yapılara baktığımız vakit da ölçek açısından, düzenleme açısından daima Anadolu’yu görüyoruz, süsleme karakteri değişebilir zira süsleme, taş süsleme biraz da teknik ile ilgilidir. Teknik ve kompozisyon değişebilir fakat bunları gerçekleştirenler, yapanlar daima Anadolulu zanaatkârlar ve ustalardır.”
Hürriyet
