Mesken aletlerinden araç içi elektronik sistemlere, savunma sanayiinden giyilebilir teknolojilere kadar her alanda büyük kıymet taşıyan çipler yarı iletken olarak da isimlendirilirler. Kendisi küçük lakin kıymeti büyük olan çip bölümünde Çin enteresan bir halde en büyük üreticiler ortasında değil, en büyük tüketici pozisyonunda bulunuyor. Çip üretimi ABD ve Uzak Doğulu firmaların inhisarında bulunuyor. Lakin Çin hem büyük bir tüketici hem de çiplerin hammaddesi olan silisyumun en büyük üreticisi.
Son aylara damgasını vuran çip krizi otomotiv kesimini etkilemeye ve üretim bantlarını teker teker durdurmaya başlayınca çip ithal eden tüm ülkeler için alarm zilleri çaldı. ABD merkezli çip üreticisi GlobalFoundries artan talebi karşılamak için yeni yatırımlar planlamasına karşın, üretimin talebe en erken 2022’de yetişebileceğini duyurdu. Pandemi başında çip bölümünün önümüzdeki beş yıl boyunca yüzde 5 büyüyeceği bekleniyordu fakat şu an beklentiler revize edildi ve yüzde 10 büyüme öngörülüyor. Çip krizinin dünyadaki araba üretimini 2021 yılının birinci yarısında 2-4 milyon ortasında düşürmesi bekleniyor.
KOVİD-19 SÜRECİ KESİMİ NASIL ETKİLEDİ?
Salgın devrinde insanların meskenlere kapanması, eğitim, iş ve cümbüş faaliyetlerini meskenden yapması bilgisayarlar, akıllı aygıtlar, tablet ve oyun konsollarının kullanımını artırdı. Ayrıyeten pek çok şirket, çalışanlarının meskenden çalışması için uzaktan çalışma sistemleri geliştirmeye yahut mevcut altyapıyı iyileştirmeye yöneldi. Eğitimde de teknolojinin kullanılması bu aygıtlara olan talebi çok daha üstlere taşıdı ve tüketici elektroniği olarak isimlendirdiğimiz kesime olan talep arttı. Tüketici elektroniği dalının bir girdisi olan çiplere talep de böylelikle artmış oldu. Bunlara ek olarak telekomünikasyon şirketlerinin geniş bant altyapısı yatırımlarının artması da yarı iletkenlere olan talebi artırdı.
Global çip tedarikinde yaşanan kıtlık pek çok araba üreticisinin kısa devirli olarak üretimi durdurmasına neden oldu. Türkiye’de Oyak Renault 15-22 Mart, Tofaş 19 Mart-5 Nisan, Ford Otomotiv de 3-9 Nisan tarihleri ortasında üretime orta vereceğini duyurdu. Görünen o ki çip tedarikinde yaşanan sorun devam ederse üretimi durduran yalnızca otomotiv kesimi olmayacak, çipleri kullanan tüketici elektroniği üzere öbür sanayiler de üretime orta vermek zorunda kalacak.
Avrupa üzere otomotiv dalından geçinen ülkeler yahut Türkiye üzere otomotiv ile önemli istihdam sağlayan ve ihracat yapan ülkeler için yaşanan çip krizi bir epey kritik. Ayrıyeten çip tedariki bugünden yarına tahlil bulunacak bir sorun da değil. Hem karmaşık üretim yapısı hem de hammaddesinden başlayarak üretiminin vakit alıyor olması çipler konusunda ilerleyen günlerde yeni meseleler yaşanmasına sebep olabilir. 2021 yılı boyunca çiplerde tedarik probleminin devam etmesi öngörülüyor. Üretilen lakin kıt ölçüde olan çipleri kimin alacağı konusunda tüketici elektroniği devleri ile otomotiv devleri ortasında ve hatta ülkeler ortasında münakaşalar çıkabilir.
ÇİP KRİZİNİN ALTINDA YATAN NEDENLER
Çip tedarikinde yaşanan meşakkat çoğunlukla otomotiv ve tüketici elektroniği kesimlerinde değişen arz ve talep istikrarı ile açıklanıyor. Pandemi sırasında üretim bantlarını durduran otomotiv dalının bir girdi olarak kullandığı çipler tüketici elektroniği dalına kaydı. Lakin beklenenden süratli bir toparlanma ile üretime geri dönen otomotiv dalı kısa bir mühlet sonra çip bulamamaya başladı. Zira kendilerinin çip dalında açtığı boşluğu tüketici elektroniği doldurmuş ve çipleri en çok bu üreticiler almaya başlamıştı.
Çip üretimindeki en kıymetli hammadde olan silisyum yarı metal olarak yeryüzünde çok yaygın ve 2020 yılında dünyada üretilen sekiz milyon tonun beş tonu Çin’de üretildi. Danışmanlık şirketi Sinolytics’in yöneticisi Jost Wübbeke’ye nazaran çip krizinin asıl başladığı yer burası. Son derece yüksek güç harcayarak eritilmesi gereken bu metal, Çin’de yaşanan kuraklık ve ardından hidroelektrik santrallerinde yaşanan birtakım sıkıntılar ve artan elektrik fiyatları nedeniyle eritilemedi. Yani öncelikle çiplerin hammadde üretiminde besbelli bir aksama oldu.
Avrupa basınına nazaran global çip piyasasında yaşanan kıtlığın bir başka nedeni de ABD hükümetinin ticari yaptırımları. Bilindiği üzere Trump idaresi Huawei’ye yönelik yaptırımlarını sıkılaştırmış, Çinli teknoloji şirketi Huawei de yaptırımlar Eylül ayında yürürlüğe girmeden evvel en büyük çip üreticisi Tayvanlı TSMC ve öbür Tayvanlı üreticilerden kâfi sayıda çipi teminat altına almak için büyük siparişler vermişti. Lakin bu ortada Tayvanlı çip üreticileri pandemi nedeniyle dizüstü bilgisayarlar, oyun konsolları ve akıllı telefonların artan talebine binaen elektronik dalının siparişlerini yetiştirmekle meşguldü. Yani Tayvanlı üreticiler bir anda çok yüksek siparişleri karşılamak zorunda kaldılar. Bir de bunun üzerine salgın tedbirlerinden sonra beklenenden süratli bir halde alanlara geri dönen ve üretime başlayan otomotiv bölümü tekrar çip siparişine başlayınca aslında tam kapasite çalışan çip üreticileri bu talebi karşılayamaz oldular. Tüketici elektroniği çip talebinde o kadar ileri gitti ki Apple tek başına tüm otomotiv sanayisi kadar çok çip istemeye başladı.
Çipler yükte de değerde da hafif varlıklar olduğu için küçük fabrikalarda ve küçük ölçekte üretilmeleri kârlı değil. Bu nedenle çip üretiminde ölçek iktisadı geçerlidir; yani çok büyük ölçülerde ürettikçe maliyet düşer ve üretici sürümden kazanır. Bu piyasada küçük üreticilerin bahtı yoktur zira artan siparişleri yalnızca dev firmalar karşılayabilir.
Çip üreticisi Infineon’un CEO’su Reinhard Ploss’a nazaran çipler küçük boyutlu olmasına karşın yığınlanma özellikleri yoktur ve çiplerin bir son kullanma tarihi vardır. Bu nedenle çiplerin müşteriye vaktinde teslim edilebilmesi için evvela siparişin hakikat vakitte verilmesi gerekir.
GLOBAL ÇİP PAZARI BÜYÜYOR
Yaşanan çip krizinin akabinde büyük çip üreticileri olan Intel, Samsung ve TSMC kapasitelerini artırmak için yeni yatırımlar planladıklarını açıkladılar. Çip konusunda en büyük tüketici olan Çin’in üreticiler ortasında görünmemesi farklı ve Çin bu dışa bağımlılıktan kurtulmak istiyor. 25 Şubat 2021 tarihinde ABD Lideri Joe Biden, yüksek kapasiteli batarya, ilaç, kritik mineraller ve yarı iletkenlerin tedarik zincirini güçlendirerek imalatı artırmayı hedefleyen yeni bir kararname imzaladı.
Bir yandan ülkeler çip krizini atlatmak için tedbirler üzerinde düşünürken öbür yandan Amazon ve Microsoft üzere firmalar da kendi yarı iletkenlerini geliştirme planları yapıyor. Şu an çip sanayisinin en büyük müşterisi olan Apple, en büyük çip üreticilerinden biri olmaya hazırlanıyor.
Çip piyasasında her ne kadar özgür bir piyasadan bahsediyor olsak da eser kıtlaşınca karaborsa ve kaba kuvvetin devreye girmesi kaçınılmaz olabilir. Günümüzün kaba kuvveti ise yumruk değil, yaptırım gücüdür. Almanya’nın otomotiv devleri, Çinli teknoloji firmaları ve ABD’nin Apple’ı ortasında çıkabilecek bir çip arbedesinin sosyo-ekonomik ve ticari sonuçları tüm dünyayı bir halde tesiri altına alacaktır.
Pandemi başında Avrupa ülkeleri girdiler ve üretim süreçleri açısından çok kolay sayılabilecek maske tedarikinde bile çok ıstırap çektiler. Süveyş kanalının tıkanması ile global tedarik konusunun ne kadar kırılgan olduğunu tüm dünya tekrar gördü. Otomotiv ve elektronik dallarında üretimin aksamadan devam edebilmesi ve tedarik zincirinde yaşanan kırılmaların olmaması için en doğrusu, yükte de kıymette da hafif olan fakat üretimde başat rol oynayan bu küçük maddeyi kendi kendine üretmek ya da en azından kolay kolay temin edilebilecek bir tedarik zincirini yakın coğrafyada teminat altına almaktır. Dijital dönüşüm, elektrikli arabalar ve otonom aygıtlarla şekillenecek olan yeni devirde yerli yazılım, pil üretimi ve çip üzere stratejik değere sahip bileşenler yerli ve ulusal teknoloji için olmazsa olmaz ögeler. Bu bahis hem yatırım hem de üretim süreci olarak uzun vadeli bir vizyon gerektiriyor. Endüstride dijital dönüşüm konusunda çok ileride olan Avrupa bile şu an çip üretemiyor olmanın zahmetini yaşıyor. Görünen o ki global rekabete bir aktör daha eklendi: Küçücük çipler.
[Türk-Alman Üniversitesi’nde İktisat Kısmı Lideri olan Prof. Dr. Elif Nuroğlu, milletlerarası iktisat, yerçekimi modeli, ampirik memleketler arası ticaret, ekonometrik modellemeler, ampirik makroekonomi, yapay hudut ağları ve fuzzy yaklaşımlar alanlarında çalışmaktadır]
Hürriyet