26 versus 06
Burası, ahalinin Güneş Dağı ismini verdiği, granit kayaların çevrelediği bir ilçe, ili Eskişehir’e bağlı. M.Ö.’li başlangıçları seyahat yazılarının ruhuna uzak bulurum; lakin şu ayrıntısı paylaşmama müsaade verin lütfen: Antikçağ’daki ismiyle Palia ya da Spania (Spalia), Efes’ten başlayan Kral yolunun selam verdiği muhitlerden. Bu havali, Frigler’den (Midas’ın Eşek Kulakları) sonra Lidyalılar’ın, Persler’in, Büyük İskender’in ve Roma’nın hâkimiyetinde kalmış, hâliyle Bizans’ın da… Hani bir tarih klişesi vardır: 1071 Malazgirt Zaferi’nden sonra, Anadolu’nun kapısı Türklere açıldı, diye. İşte bu demlerde, yani 1074’te Selçukluların yurdu olur burası.
Sivri, geçit vermez kayaların üstüne inşa edilmiş kalesinden mütevellit Türkler bu kadîm beldeye ‘Sivrihisar’ der. Birazdan isimlerini zikredeceğimiz tarihî yapıtların kimisi bu vakitlerden yadigâr. Tahminen etimolojik macerasını merak edenler çıkar: Osmanlılar’ın son devrinde Aydın vilâyetindeki Sivrihisar’la, (günümüzde İzmir’e bağlı yaz tatili sevenlerin kesinlikle gördüğü Seferihisar) karıştırılmaması için yazışmalarda bu belde için “Ankara Sivrihisarı” tabiri kullanılır. Bu ortada ilçede 26 plakayla neredeyse müsavi 06 plakalı araçlara da tesadüf edeceksiniz ki bu matematik, kasabanın hangi kentle daha çok mülaki olduğu hakkında spoiler vermiyor değil.
Anadolu’nun ahşap direkli en büyük mescidi
Sivrihisar’da hangi tarihî yapıya baksanız, hayrette kalacağınız kesin. İşte, yerlilerinin pek övünerek anlattığı/gösterdiği/işaret ettiği Ulu Cami bu türlü bir hoşluk. 1266-1282 yılları ortasında Türkiye Selçukluları tahtında oturan III. Gıyâseddin Keyhusrev devranına tesadüf eder, bu abidevî yapının yükselmesi. Tam burada Selçuklu tarihçisi Ali Sevim’in tespitini kullanmak lazım: “III. Keyhusrev’in sembolik saltanatı sırasında Anadolu Selçuklu Devleti’nin doğu kısmı büsbütün Moğollar’ın bir eyaleti haline gelmiş, batısı ise Anadolu beyliklerinin istiklâl çabalarına sahne olmuştur. Buna karşın onun devrinde yapılan mimari yapıtların çokluğu dikkat çeker.” İşte, onlardan biri hâlâ bir halde ayakta kalan Ulu Cami’dir. Yapının en eski kitabesi 1232 tarihini taşıyor. Yapıtın birinci banisi Sivrihisarlı kadı Leşker Buyruk Celaleddin Ali Beyefendi isminde biri. Şurası bir gerçek; Sivrihisarlılar, ilçelerini seviyorlar. Hakikaten Ankara’nın Şereflikoçhisar’ında doğmuş olmasına karşın, annesinin memleketinde çocukluğunu geçiren Aziz Mahmud Hüdâyî de kendi ismiyle tesmiye olunan camiyi buraya inşa eder. Başımızı kaldırıp Şeyh’in ferdî tarihine baktığımızda, mürşidi Üftâde Hazretleri, onun Sivrihisar hasretiyle yandığını söyleyecektir, not düşelim. Yeniden İstanbul’un birinci Kadısı Hızır Bey’in Ulu Cami’yi 1440 yılında onarttığını biliyoruz. Sivrihisarlıların birebir anda 2500 kişinin namaz kılabildiğini (ilçe nüfusu 20 bin) söyledikleri biricik mabetleri, Anadolu’nun ahşap direkli (67 adet ahşap direk) en büyük mescidi tıpkı vakitte. Ki bence bu tamlama için bile Ulu Cami’ye yolunu düşürür insan.
Osmanlı-Karaman çekişmesinin ‘eylem sahası’
Âdettendir, hangi belde Osmanlı’yla ne vakit tanışmıştır sorusuna yanıt vermek: Malum Türkiye Selçukluları sonrası Anadolu’da Moğol yönetimi (istilası/işgali?) vuku bulur. Yeri gelmişken; İlçenin ortasında Selçukî biçimde yapılmış Alemşah Kümbeti’ne uzun uzun bakın. 1328’de inşa edilen bu İlhanlı yapısı, Anadolu’da hâlâ faal olan Moğol gücünün son fotoğraflarından zira. Sivrihisar, bu acip vakitlerde Karamanoğulları’nın yönetimindedir. Orhan Gazi, 1326’da Prusa’yı alarak; Bursa’yı devletinin ebedî başşehri yapar. İleride Türkiye Cumhuriyeti’nin başşehri olacak olan (olan olmuştur?) Ankara da onun zamanında Osmanoğulları’nın hudutlarına dâhil edilir. 1356’daki bu fetih sonrası Sivrihisar da Osmanlı ülkesine ilişkin olur.
Lakin Sultan Orhan’ın vefatı sonrası burası tekrar Karamanoğulları’nca ele geçirilir. 1362’de Bursa’da tahta çıkan I. Murad, birinci iş olarak kuvvetli bir ordu toplayıp, bir sene sonra Anadolu tarafına da (bağlacın gerisinde Rumeli var) sefere çıkar. Sultan Murad, tarihte az bilinen Eretna Beyliği kuvvetlerini Eskişehir yakınında bozguna uğrattığı üzere Karamanoğulları’nı da geri çekilmeye zorlar. Bu formda Sivrihisar tekrar Osmanlılar’ın hâkimiyetine ‘geçmiş’ olur. Osmanlı-Karaman çekişmesinin aksiyon alanlarından biri de Sivrihisar’dır. Trajik 1402 Ankara Savaşı’nın akabinde Anadolu’daki beyliklere topraklarını iade eden Timur, Sivrihisar’ı Kırşehir ve Beypazarı ile birlikte Karamanoğulları’na verir. Şehzadeler ortası çabalar sırasında Süleyman Çelebi tarafından muhasara edilir; lakin alınamaz. Çelebi Mehmed, tahta geçtikten sonra Karamanoğulları Beyliği üzerine sefer düzenler. Sonuçta, yapılan antlaşma gereği ortalarında Sivrihisar’ın da bulunduğu birtakım kentler, Osmanlılara geri verildiğinde takvimler miladî 1415’i gösteriyordur.
Kızıl Kilise!
Sivrihisar, Türklerin olduğu kadar Ermenilerin de memleketi. Kuyumculuk, terzilik işlerinde pek uzman olan ve yaşadıkları Sivrihisar’a büyük emekleri geçen Ermeniler, 1915 Olayları’ndan sonra Suriye ve Fransa’ya göç etmek zorunda kalırlar, bugün ilçede gayrimüslim bulunmadığını söylüyor ahali. Tarihî kayıtların yanı sıra, ilçenin bir öteki mimarî anısı, bunun bu türlü olduğunu hatırlatıyor. 1881 yılında tekrar ve bugünkü hâliyle inşa edilen Surp Yerrortutyun Kilisesi, Mimar Minteş Panoyat’ın elinden çıkma. İstanbul ve Anadolu’da ‘Surp’ ismiyle başlayan çok kilise görürsünüz, Ermenice ‘aziz’ demek olan bu sıfat, Müslümanlardaki ‘evliya’ya denk düşen bir önad, belirtelim. Kızıl kesme taştan yapıldığı için halk ortasında ‘Kızıl Kilise’ diye de ünlenmiş. Pencerelerdeki kabartma haç motiflerden kutsal ruhu temsil eden güvercinle küre üzerinde sakallı iki insan figürüne kadar kadraja alınacak birçok mimarî detay var, haber verelim.
24 Mart 1922!
Soyu; Malatya-Darende’den geldiği serdedilen Zaim Ağa, kentin ileri gelenlerinden. Ailenin Adana-Rize kollarının olduğunu da hatırlatalım. Onun “Zaimağa Konağı” diye meşhur olan konutu, Meclis’in Ankara dışında toplandığı birinci yer olarak tanım ediliyor. Türkiye Büyük Millet Meclisi’ne, Sakarya Meydan Muharebesi sonrası İngilizlerden ateşkes teklifi yollanır. 24 Mart 1922 Cuma günü Başkomutan Gazi Mustafa Kemal Paşa ve Ankara Hükümeti’nin Bakanları Sivrihisar’a gelirler. O gece, Zaimağa Konağı’nda alınan kararlar Ankara’ya gönderilir. Bakanlar Şurası, kelam konusu ateşkesi Anadolu’nun düşman askerlerince derhal boşaltılması kuralıyla kabul ettiğini deklare eder. İşte, böylesi tarihî bir âna şahitlik eden konağın ahşap merdivenlerinden çıkarken; eskinin serin dünyasına adım atacaksınız.
Nasreddin Hoca’dan Hızır Bey’e…
Şemseddin Sâmi’nin şu notu yabana atılır cinsten değil: Sivrihisar’ın epeyce mâmur ve gelişmiş bir ticaretinin bulunduğunu belirtikten sonra 1500 ciltlik kütüphanesi olduğunu kaydeder. Gerçekten kasabanın mazisine baktığımızda, geniş repertuvarı çabucak göze çarpar. 13. asırda yaşamış, ‘Türk mizah kahramanı’ Nasreddin Hoca’nın Sivrihisar’ın Hortu köyünde doğduğu kayıtlı. Hâliyle Sivrihisarlılar, hemşerilerini tanıtmaktan ayrıyeten bir gurur duyuyorlar. Mesela Hoca Nasreddin’in kızının mezarı, ‘görülmesi gereken yerler’den biri onlara nazaran. ‘Nasreddin Hoca’ demişken; onun ismini birinci sefer Saltuknâme’ye konuk eden Ebulhayri Rumi’yi, ona bu aklı veren Sultan Cem’i, Hoca’yla alakalı fıkraların fotoğraflı birinci baskısını yapan derlemeci Çaylak Tevfik’i anmadan geçmeyelim. Bugün Unkapanı’ndaki İMÇ yakınında son uykusunu uyuyan, “İstanbul’un birinci kadısı” unvanına sahip Hızır Bey’i tekrar analım; zira o da Sivrihisarlı.
Eski meskenler, yeni vakitler, dipnotlar…
Eski konut cümbüşünün rengarenk hâlini kadrajlayabileceğiniz nadide yerlerden biri Sivrihisar. Moda tabirle old town’ı bir biçimde koruma ve müdafaa edebilmişler. Ki kasabanın Gönül Dağı’na mesken sahipliği yaptığını bir defa daha hatırlatmış olalım. Apartmanda yaşamış, betonarme yapılarda büyümüş jenerasyonların cumbalı konut gördüklerindeki heyecanı, bir toplumsal medya efekti değilse şayet, bu beğeninin ruhsal izahını tabipler kadar kent planlamacıları da yapmalı, kaydedelim. Arnavut kaldırımlı dar sokakları adımlarken; Türk evi’nin geçirdiği değişimi de hüzünlenerek göreceksiniz. Orta başlıktaki dipnotu buraya bırakayım meraklısı için.
Zira Anadolu’nun Kâbe minyatürlü birinci mescidi addedilen Hazinedar Mescidi, Sivrihisar’ın gizli hoşluklarından. Olağanüstü sınır ve süsleme sanatıyla, mihrap üzerindeki freskiyle 13. yüzyılda inşa edilmiş bu küçük mescit, 1967’de Cambridge’de Milletlerarası III. Türk Sanatları Kongresi’nde bildiri konusu olacak kadar büyük bir literatür aslında. Bir öteki melamet hırkası’na gizlenen yapı da Kurşunlu Cami. Sivrihisarlı Pir Baba Yusuf, ehli tasavvufun hürmet duruşunda bulunduğu bir isim. Onun 1492’de memleketine kondurduğu Bayramî mührünü de ziyaret edebilirsiniz. Keza pencere alınlıklarında Osmanlı sanatının tuğla işçiliklerini göreceğiniz, 15. yüzyıla tarihlenen Hoşkadem Cami’ni listeye ek edin.
Vakit; yitip sarfiyat, insan; gerisinden bakar
Burada; Açık Hava Müzesi’nden Kilim Müzesi’ne, ‘ben vilayetle de antik kent görmek istiyorum’ diyenler için Pessinus’a kadar yolunuzu düşüreceğiniz yerler de var. Bu notu kaydettikten sonra, Sivrihisar’ın en bilinen sembolü Saat Kulesi’ne çıkalım. Malum saat kuleleri, Sultan Hamid periyodunda devletin ‘var’lığına işaret eden levhalar, tıpkı vakitte. 1899’da periyodun kaymakamı Mahmut Beyefendi ve Belediye Reisi Yüzügüllü Hacı Mehmet Efendi tarafından yaptırılır. Cam Seyir Terası’ndan öykü anlatıcılığı hâlâ devam eden Sivrihisar’a bakmayı ihmal etmeyin ve ona Edip Cansever’le veda edin, meskeninize dönerken: “her şey yitip gidiyor/üstelik bu akşamüzeri saatlerinde/şu akarsu ne kadar eski, şu zirve ne kadar eski/oysa yesyeni görünüyor ikisi de/şakalaşmakta vakitle saat kulesi.”
Hürriyet
