Bilhassa fakir ülkelerin HIV, tüberküloz ve sıtma ilaçlarına erişimde patentlerin sorun yarattığı anlaşılınca 2001 Doha Deklarasyonu ile devletlere, acil hallerde mecburî lisanslama sistemi ile patent sahibinin isteği olmaksızın üretim yapma hakkı tanındı. Hatta bu yola koronavirüs salgını sırasında da başvuruldu. Macaristan ve Rusya salgının başında talep patlaması yaşanan remdesivir ilacı için zarurî lisanslama ile üretim yaptı. İsrail, yeniden COVID-19’a karşı kullanılan ritonavir muadili ilaç ithal etmek üzere zarurî lisans düzenledi. Birebir periyotta Kanada, daha süratli zarurî lisans düzenleyebilmek için patent yasasında değişikliğe gitti. Hindistan Yüksek Mahkemesi de salgınla uğraşta mecburî lisanslamayı önerdi. Geçmişte Brezil ve Tayland üzere ülkelerin AIDS’le uğraşta muvaffakiyete ulaşmaları patent kalkanını emsal biçimde aşmalarıyla mümkün oldu. Böylelikle ilaç fiyatlarında önemli düşüşler kaydedilebildi. En farklı mecburî lisans hadisesi ise Mısır’ın 2002 yılında cinsel iktidarsızlık ilacı Viagra’nın muadilini üretmek için bu yolu seçmesi oldu. Lakin zarurî lisanslama düzenleyen ülkeler sıklıkla üretici firmalar tarafından mahkemeye veriliyor, menşe ülkeler de şirketleri aleyhine adım atan devletleri ticari yaptırımlarla cezalandırıyor.
Mecburî lisanslama bugüne kadar aşılar için kullanılmış bir usul değil, zira pek çok durumda zati aşı üretebilme kapasitesine sahip ülkeler, firmalarla lisans muahedeleri yaparak yerli üretim gerçekleştirebiliyor. Yani bahis aşıya geldiğinde teknoloji altyapısı ve hammadde tedariği formülden çok daha kıymetli. Arzı arttırmada başvurulan bir başka yol ise patent havuzu. Bu model ile patent sahipleri bir ortaya gelerek konsorsiyum oluşturuyor ve üretim haklarını paylaşıyorlar. Böylelikle her ilaç için daha fazla üretici bulunmuş oluyor. 2010’da kurulan ve HIV, hepatit C, tüberküloz hastalıklarının tedavisi için patent sahibi 10 şirket ile mutabakatlar imzalayan İlaç Patent Havuzu isimli BM dayanaklı örgüt bu yolla muadil ilaçları fakir ülkelere ucuza temin ediyor.
EN ÇOK SATANA 250 PATENT
Dünya genelinde 20 milyar dolarlık hacimle geçen yılın en çok satan ilacı olan Humira üzerindeki inhisarını korumak isteyen AbbVie firması yaklaşık 250 patent başvurusu yaptı. İlaç sanayisinde patentlerin ömrü 20 yıl. Şirketler, bu süreyi uzatmak için tertipli olarak yeni müracaatlarda bulunuyor.
Hürriyet
