İstanbul’u ziyaret edenlerin birçoğu 17’inci yüzyılın büyük Osmanlı mimarı Sinan’ın ismini duyar. Lakin bilhassa Boğaz’ı süsleyen birçok sembolik yapının mimarları olan Balyan ailesini pek kimse bilmez. Hatta İstanbul’da yaşayanlar her gün yapıtlarını görseler de isimlerini tahminen hiç duymamışlardır. Halbuki dört jenerasyon boyunca altı padişaha hizmet eden aile, ziyadesiyle ölçü ve çeşitte yapıtı İstanbul’a miras bırakmış. Yapıtlarının en değerli özelliği, süsleme sanatının tüm inceliklerini iç alanlarda olduğu kadar dış cephede de bonkörce kullanarak Batı üslubu bir mimari uygulamaları. Böylelikle dışarıdan bakıldığında göze epey sade görünen, lakin süslemelerin daha çok içeride ağırlaştığı eski Osmanlı üslubunu büsbütün tersyüz etmişler.
Hikaye, Anadolu’da başladı
Aile, Orta Anadolu’dan, Karaman yakınlarındaki bir köyden gelmiş. Ailenin birinci bilinen üyesi Meremetçi Bali Kalfa. Sultan
IV. Mehmet’in sarayındaki Ermeni mimarların kulağına gitmiş Bali Kalfa’nın muvaffakiyetleri. O da İstanbul’a gelmiş ve kendisine sarayda daha sonraki yıllarda oğlu Magar’a devredeceği bir yer edinmeyi başarmış. Magar, Sultan I. Mahmut ile bir halde aksi niyet Bayburt’a sürgün edilmiş. Sürgün yerinde oğulları Krikor ve Senekerim’e mimarlık eğitimi vermiş. Krikor Amira Balyan (1764-1831) vaktinde aile şirketinin başarısı önemli olarak artmış. Ancak maalesef yapıtlarının bir kısmı vakit içinde kaybolup gitmiş. En değerli yapıtı 1826’da Sultan
II. Mahmut’un yeniçeri isyanını bastırması erdemine yaptırılan Tophane’deki Nusretiye (Zafer) Mescidi. Eyüp’ün Haliç kıyısındaki ve bir vakitler kentteki feslerin üretildiği Feshane ile Belgrad Ormanları’nda hâlâ ayakta olan Valide ve Topuzlu su bentleri tekrar Krikor Balyan’ın kente kazandırdığı eserler ortasında. Ayrıyeten Selimiye Kışlası’nın üç kanadının imalini üstlenmiş. Krikor’un kardeşi Senekerim ise Beyazıt’ta İstanbul Üniversitesi avlusundaki Serasker Beyazıt Kulesi’ni inşa etmiş.
Kentin tahminen de en bilinen yapıtlarında Magar’ın en küçük oğlu Garabet Amira Balyan’ın (1800-1866) imzası var. Sultan Abdülmecit için 1843-1856 ortasında oğlu Nigoğos ile birlikte Dolmabahçe Sarayı’nı inşa etmişler. Yaptıkları o denli muazzam bir proje ki sarayda tam 285 oda var. Yalnızca küçük bir kısmı ziyarete açık olan odalardan tahminen de en çok ilgi çekeni Mustafa Kemal’in 10 Kasım 1938’de son nefesini verdiği oda. Cinsin en son durağı olan, 38 metre yükseklikteki tavanıyla Muayede Salonu nitekim büyüleyici bir yer. Salonun dışarıdan fark edilmeyen kubbesinin altında birçok padişah çeşitli bayramları kutlamış. 1876’da Sultan V. Murat’ın tahta çıkma merasimi Topkapı yerine burada yapılmış. 1877’de birinci Osmanlı Parlamentosu salonda toplanmış. Atatürk 1927’de cumhurbaşkanı olarak İstanbul’daki birinci konuşmasını burada yapmış. Sarayda değer biçilemez bir fotoğraf koleksiyonu da var.
İçi kadar dışı da süslü
Dolmabahçe Mescidi ismiyle bilinen yapının da tasarımı Garabet Balyan’a ilişkin. Sarayın girişinde Sultan II. Abdülhamit için inşa edilen 27 metre yüksekliğindeki, dört katlı saat kulesi 1890’da Sarkis Balyan tarafından neobarok ve ampir üsluplar bir ortada kullanılarak yapılmış.
Garabet 1865’te Beylerbeyi Sarayı’nı oğlu Sarkis ile bir arada inşa etmiş. Çok daha kullanışlı olan bu sarayda yunuslarla süslenmiş fıskiyeli havuz var. Garabet’in bir öteki başyapıtı kusursuz hoşluğuyla Ortaköy kıyısında denize yanlışsız uzanmış, İstanbul denince akla birinci gelen karelerden biri. Ortaköy yahut az bilinen ismiyle Büyük Mecidiye Mescidi birebir zarafete sahip olan Dolmabahçe Camisi’nin ikizi üzere.
Sultanahmet’teki, Divan Yolu’ndan Beyazıt’a gerçek giderken Sultan II. Mahmut, Sultan Abdülaziz ve Sultan Abdülhamit’in naaşlarına konut sahipliği yapan türbeyi fark edersiniz. Türbe, Garabet tarafından 1840’ta yapılmış. Garabet’in daha az tanınan yapıtları ortasında 1848’de inşa ettiği Nusretiye Saat Kulesi ile Beşiktaş’taki devasa Surp Asdvadzadzin Kilisesi sayılabilir. Gümüşsuyu Caddesi’ndeki göz alıcı Gümüşsuyu Askeri Hastanesi’nde de Garabet’in imzası var. Kandilli’de ‘Gümüş’ ile ‘Lale Devri’ dizilerinin seti olarak kullanılan Abud Efendi Yalısı’nı da o tasarlamış. Nigoğos Balyan’ın (1826-1858) trajik denecek kadar kısa bir ömrü olmuş ancak yeniden de kentteki iki hazineyi tasarlama imkânı bulmuş; Küçüksu Kasrı ve Beşiktaş’taki Ihlamur Kasrı. Kalıcı bir meskenden çok, sultanların seyahatleri sırasında dinlenmeleri için kullanacakları köşkler olarak tasarlanan her iki yapı da Balyan mimarisinin belirleyici ögesi olan şık barok ayrıntılar taşıyor. Çırağan Sarayı’nın karşısındaki şık Küçük Mecidiye Camisi’ni de kardeşi Sarkis tasarlamış ve 1848’de Nigoğos tarafından inşa edilmiş. Ayrıyeten 1853’te Kandilli’de yapılan Adile Sultan Sarayı da onun yapıtı.
Balyanların son nesli
Sarkis Balyan’ın (1835-1899) kentteki en ünlü eserleriyse iki otele konut sahipliği yapıyor: Birincisi Çırağan Sarayı Kempinski Hotel, oburu de 1870’lerde Dolmabahçe Sarayı çalışanları için yaptırılan Akaretler’deki W Hotel. 1871’de inşa edilen Aksaray’daki Valide Sultan Mescidi de kimi kaynaklarda Sarkis ve kardeşi Agop’a mal ediliyor. 1889’da Sarkis, Yıldız Sarayı Parkı’ndaki şale konukevini Kaiser II. Wilhelm’in resmi ziyareti için genişletmiş. Ayrıyeten 1870’te parka mükemmel Malta Köşkü’nü de ek etmiş. Burada tıpkı Beylerbeyi Sarayı’ndaki üzere içeriye bir havuz yapmış ve mermerden kuğularla süslemiş.
1870’te Emirgân Korusu’na ek ettiği Sarı Köşk de bir İsviçre şalesini yansıtıyor. Agop Balyan (1838-1875) çeşitli projelerde kardeşleriyle birlikte çalışmış lakin bu büyük mimarlar hanedanının sonu Sarkis ile gelmiş. Balyanlar, İstanbul’un dışında da eserler yapmış: İzmit Hünkâr Kasrı, Hereke Kaiser Wilhelm Köşkü, Bandırma Ermeni Kilisesi ve Gaziantep’teki Kurtuluş Mescidi üzere…
Aile üyelerinin mezarları İstanbul’da Üsküdar Bağlarbaşı Nuhkuyusu Caddesi’ndeki Ermeni mezarlığında.
Hürriyet
