Güneşli bir cumartesi günü, öğlen saatleri… Galata Kulesi’nin etrafı cıvıl cıvıl. Kafelerde çayını, kahvesini yudumlayanlar, fotoğraf çekenler… Kuleye çıkmak için bekleyenlerin oluşturduğu kuyruk da oldukça uzun… Mimar Turan Akıncı’yla, salı günü kulenin tabanında buluştuğumuzda hafta sonu gördüğüm o kalabalık yok. Tekrar de kuleye çıkmak için bir mühlet beklememiz gerekiyor. Birebir vakitte bir kent kültürü araştırmacısı olan ve Beyoğlu kitaplarıyla da tanınan Akıncı, orta ara küçük kümelerle Beyoğlu çeşidi yapıyor, yapıların tarihini/dönüşümünü anlatıyordu. Pandemi nedeniyle kümeli seyahatler artık yok. Bu defa, ikimiz, üç ay süren onarımı sonrasında, 6 Ekim’de tekrar açılan kuleye çıkıp kısa bir Galata tipi yapacağız. Rotayı, ‘Galata’ isimli yeni kitabını yayınevine o gün teslim eden Akıncı çiziyor. Birinci durağımız, haliyle, Galata Kulesi oluyor.
Bundan evvelki tamirat 1967’de
Kültür ve Turizm Bakanı Mehmet Ersoy, onarım sırasında kulenin içinden bin ton betonu söküp tam bin kamyonet dolusu tartı çıkardıklarını ve binanın elektrik sisteminin baştan aşağı yenilendiğini açıkladı. 16 mimarın iştirakiyle yapılan onarım sırasında ayrıyeten, tavandaki avize kaldırıldı ve yerine betonla kaplı bir tavan açıldı, kubbenin iç çeperine de İstanbul’un fetih sonrası görünümünün resmedildiği bir gravür yerleştirildi. Kuleyi, onarım sonrası birinci hafta 15 bin 685 kişi ziyaret etmiş. Girişte ateşimiz ölçülüyor, evvel en üst kata, seyir terasına çıkıyoruz. Bir turist “Beni çeker misin? İstanbul’da olduğum iyice aşikâr olsun” diyerek bize fotoğrafını çektirdikten sonra, Akıncı kulenin tarihini anlatmaya başlıyor: “Galata Kulesi, kentin en kıymetli sembollerinden ve dünyanın en eski kulelerinden biri. Bizans İmparatoru Anastasius burayı 528’de Fener Kulesi olarak inşa ettirmiş. Lakin kule, 1204’te 4. Haçlı Seferi sırasında tahrip edilmiş, 1348’de Cenevizliler tarafından Galata surlarına ek olarak tekrar yapılmış ve kentin en büyük binası olmuş. Burası tarihi boyunca farklı gayelerle kullanılmış.
Evvel, Kasımpaşa tersanelerinde çalıştırılan Hıristiyan savaş esirlerinin barınağı olmuş, sonra Sultan 3. Murat periyodunda
astronomi araştırmaları yapan Takiyettin Efendi burada bir rasathane kurmuş. Rasathane 1579’da kapatılmış, 1717’den sonra bir mühlet de yangın gözleme kulesi olarak kullanılmış. Yangınlarla hasar almış, bundan evvelki tamiratı 1967’de yapılmış. Galata Kulesi’nin 1500 yıllık bir tarihi var. Düşünün, şu an bulunduğumuz yer, bir vakitler Ceneviz Cumhuriyeti’nin toprağıydı. Seyyahların anılarında sıkça kelam edilen bu kıymetli yapının tarihini bugün pek az kişi biliyor ancak…” Seyir terasının bir alt katında dev bir İstanbul maketi kurulmuş. Öbür bir katta Galata surları anlatılıyor, bir öbür katta İstanbul’un kurtuluşu temalı süreksiz stant var. En alt kattaysa müze mağazası… Galata Kulesi’ne giriş 30 lira; Müzekart’ınız varsa fiyatsız. 10.00-22.00 ortasında gezilebiliyor.
Kuleden çıkınca, Bereketzade Çeşmesi çabucak karşımızda. Akıncı’ya nazaran bu çeşme, İstanbul’daki duvar çeşmelerinin en kıymetlilerinden biri. “Bu çeşme, çabucak aşağıdaki Bereketzade Mescidi’nin yanındaydı ve bu mescitten ötürü bu isimle anılıyordu. 1957’de caminin yanından söküldü ve kulenin tabanına taşındı. Çiçek motifleri, lotus ve palmet süslemeli bu çeşmenin üç kısmı var. Ortada, öne yanlışsız çıkmış ana çeşme bloku… İki yanında iki kanat… Köşeleri pahlı (sivri köşeleri yumuşatılmış), tüm cephe rokoko stili ağır süslemelerle kaplı. En üstteki silmenin altında bir dizi kabartma yer alıyor, bu kabartmalarda kâsede meyveler ve çiçek desenleri göze çarpıyor. İstanbul’da bine yakın Osmanlı çeşmesi var lakin bunların neredeyse tamamından su akmıyor yahut musluk yok. Burası, İstanbul’da en iyi korunan, musluğu olup suyu akan dört-beş çeşmeden biri” diyor Akıncı.
Terziler Sinagogu
Felek Sokak’a geçiyoruz; Tofre Begadim Sinagogu’nun önünde duruyoruz. Burası, 1894’te hizmete açılmış. Akıncı’nın “Galata’da Musevi terzilerin bir loncası vardı ve burası, onların bir ortaya gelerek yaptırdığı bir sinagog. Bu yüzden buraya Terziler Sinagogu da deniyor” diyerek özetlediği bu bina, 50 yıl boş kaldıktan sonra günümüzde bir kültür merkezi olarak hizmet veriyor. İsmi, Schneidertempel Sanat Merkezi. Cuma günü ‘Orta ve Doğu Avrupa’dan Eski Yahudi Kartpostalları’ isimli bir standın açıldığı galeri pazartesi ve salı günleri kapalı, çarşamba ve pazar günleri 11.00 – 18.00 saatleri ortasında ziyaret edebilirsiniz.
Sonraki istikametimiz, Kart Çınar Sokak… Avusturya Lisesi’nin ön kapısını geçip sokağın sonunda duruyoruz. Sağda, çabucak her yeri yazılamalarla bezeli bir bina; üzerinde 1314’te inşa edildiği yazıyor. Binanın ismi, Palazzo di Communita Magnificat di Pera. Kısaca PODESTAT. Vaktinde Ceneviz devletinin makam binası olarak kullanılan bu binada şu sıralar D’Art Galeri İstanbul isimli bir seramik sanat merkezi var. Bu merkezin mimarı, seramik sanatkarı His Bağlan. Bağlan, galeriyi 2014’te tekrar Galata’da öbür bir yerde kurmuş; Vakıflar Genel Müdürlüğü’nün açtığı ihaleye girdikten sonra, 2018’de bu eski Ceneviz binasına taşınmış; “Bina, yıllarca kafe, restoran, bar usulünde, aşikâr bir kitlenin girdiği bir yer olarak açık kalmış ve çok hor kullanılmış. Biz iki yıl boyunca buranın sanat tarihi raporlarını ve kayıtlarını çıkardık, onarım için Anıtlar Kurulu’na başvurduk. Son onayı bekliyoruz. Onarım tamamlandığında, burası Türkiye’nin tek seramik sanat merkezi olacak. İsteyen, sergiyi gezdikten sonra alt katta uygulama yapabilecek” diyor.
Semtin en eski binası harap durumda
D’Art Galeri İstanbul’un komşusu, sokağın başka ucundaki Saint Pierre Han. Burası, 1770’lerde yapılmış ve Galata’nın günümüze gelmiş en eski binası. Akıncı, binanın 10 yıldır bir üniversite tarafından restore edilmeye çalıştığını ancak gerekli müsaadesi alamadıkları için binanın harap bir halde beklediğini anlatıyor. Yapının üzerinde yeniden yazılamalar ve bir hardal firmasının tabelası göze çarpıyor. Akıncı, kıssasını şöyle özetliyor: “Bir Latin kilisesi olan Saint Pierre, 14. yüzyıldan beri Dominiken mezhebine hizmet ediyor. Bu alanda kilise haricinde Dominikenlere ilişkin eski ve yeni manastır, bir apartman ve bir han binası bulunuyor. 1863’te Osmanlı Bankası burada kurulmuş. 20’nci yüzyıl başında da mimar Alexandre Vallaury’nin monte ettiği ve üzerinde Fransız şair André Chénier’nin burada doğduğuna işaret eden bir plaket de var.”
Kent kültürü araştırmacısı Turan Akıncı, tarihi binaların önüne öykülerinin anlatıldığı tabelalar asılması gerektiğini düşünüyor. İstanbul’daki birinci apartmanların kurulduğu Galata, başınızı her üst kaldırdığınızda gözlerinizi kamaştıracak hoşlukta binalarla dolu ve Galata da Akıncı’ya nazaran o tabelaların asılması gereken birinci yer…
Geziyi uzatmak isterseniz…
Kamondo Apartmanı
Serdar-ı Ekrem Caddesi, No: 22’deki apartman, Kamondo ailesi tarafından 1868’de inşa ettirilmiş, mimarı belirli değil. Kamondo ailesi İspanya’daki engizisyondan kaçarak birinci evvel Venedik’e, akabinde da İstanbul’a sığınmıştı. Abraham Salomon de Kamondo, Osmanlı devrinde çağdaş bankacılığın kurucularından biriydi. Beyoğlu’nda birinci belediyenin kuruluşunda vazife aldı, Kürekçiler Sokak’a işmerkezleri inşa edilmesini sağladı, bölgede 10 işhanı inşa ettiler. Osmanlı’da gayrimenkul edinme müsaadesi alan birinci yabancı asıllı kişiydi. Tek aile konutu olarak planlanan bina, Kamondo ailesi Yahudi cemaatiyle olan uyuşmazlıklar yüzünden Paris’e göçtükten sonra periyodun kıymetli mimarlarından Giorgio Domenico Stampa tarafından çok daireli bir apartmana dönüştürüldü. Bankalar Caddesi’ndeki Kamondo Merdivenleri de aile tarafından yaptırılmıştı. Bu binada Abidin Dino, Arif Dino, Ahmet Hamdi Tanpınar, Sait Faik, Yaşar Kemal, Orhan Veli, Oktay Rifat ve Melih Cevdet Anday üzere ünlü isimler yaşadı.
Eski İngiliz Bahriye Hastanesi
Galata Bereketzade Sokak’ta 1855’te inşa edilmiş. Kuleleriyle adeta bir şato görünümünde olan hastaneyi, Kırım Savaşı sırasında İngiliz hükümeti yaptırmış, işletme masrafları İngiliz bandıralı gemilerden alınan fiyatla karşılanmış. Bina, 1924’te Kızılay’a devredilmiş, Kızılay da 1933’te İstanbul Belediyesi’ne vermiş. İstanbul’da belediyeye ilişkin birinci hastane olma özelliğine de sahip olan yapı, günümüzde Sıhhat Bakanlığı’na bağlı bir hastane olarak fonksiyonunu sürdürüyor.
Arap Mescidi
1300’lü yıllarda kilise olarak yapılan bina, İstanbul’un fethinden sonra, 1475’te bölgeye iskân edilen Müslümanlar için mescide dönüştürülmüş. Cami ve etrafı, 1731’deki Azapkapı yangınında büyük hasar görmüş. Yapı elden geçirilmiş, ibadete açılmış.
15 Temmuz 1807’deki yangında cami daha büyük bir hasar almış, birçok kısmı tekrar inşa edilmiş. Bugün gördüğümüz cami
1914 yılında yapılan tamiratın sonucu. Yapının çatısı, ahşap döşemeleri, galeri katı, son cemaat yeri ve cami tabanı tekrar inşa edildi. Hatta birtakım duvarlarda kaydırmalar yapıldı, birtakım pencereler örüldü ve kimilerinin formu değiştirildi. Minare civarındaki eski kemerli erdeme, günümüzde net olarak görülüyor.
Hürriyet
