Muhammed Musaddık, büyük bir seçim zaferiyle 1951 yılında iktidara gelmiş, birinci icraatlarından biri İngiliz-İran Petrol şirketini ulusallaştırmak olmuştu. Musaddık bu atılımıyla kendisini, Şah ve Şah yanlılarıyla büyük bir çekişmenin içinde bulmuştu.
YILLAR SONRA YAYINLANDI
İngiliz The Guardian gazetesi artık o günlere ışık tutan bir mülakatı haber yaptı. Buna nazaran darbeyle ilgili operasyonu Kıbrıs’tan şahsen yöneten MI6 (İngiliz dış istihbarat örgütü) casusu Norman Darbyshire, 1985 yılında Granada Televizyonu’na ‘Bir İmparatorluğun Sonu: İran’ isimli sinema için mülakat verdi, lakin ekranda imaj vermediği üzere isminin geçmesini de istemedi. Yeni bir belgesel hazırlığı sırasında bulunan mülakatın daktiloyla yazılmış dökümü ise pazartesi günü ABD’deki George Washington Üniversitesi Ulusal Güvenlik Arşivi tarafından yayınlandı.
ŞAH’IN KARDEŞİNE RÜŞVET
Buna nazaran, 1951 yılında periyodun İngiltere Başbakan Yardımcısı Anthony Eden, üst seviye bürokratlara istişareden, akademisyen ve savaş devrinde casusluk yapmış bir kişi olan Robert Zaehner’i, Musaddık’ı, Meclis üyelerini ve başka önde gelen İranlıları rüşvet yoluyla denetim etmek suretiyle devirmekle görevlendirdi. Darbyshire, Zaehner’in faaliyetlerini anlatırken, “Büyük paralar harcandı” diyor. “Büyük ölçüde paraları bisküvi kutularında saklayarak taşıyordu. Sanırım o sırada 1.5 milyon sterlini aşkın para harcamıştır.” Darbyshire, İngiliz istihbaratının ABD’yi bu mevzuda işbirliğine ikna etmesinin yıllar aldığını, MI6 ve ABD Merkezi Haberalma Teşkilatı’nın (CIA) bu devirde casus listelerine almayı başardığı bireyler ortasında Şah Istek Pehlevi’nin kız kardeşinin bile olduğunu tez ediyor. Şahın kız kardeşi, darbe konusunda pek istekli olmayan Şah’ı ikna etme işini üstlenmiş. Lakin Zaehner’in faaliyetleri başarılı olmamış ve İran’dan ayrılmış. İşte Darbyshire burada alternatif ve daha ucuza mal olduğunu söylediği bir planla devreye girdi. “Darbe 700 bin sterline mal oldu. Biliyorum, zira ben harcadım bu parayı” diyor.
İran Şahı Istek Pehlevi, kız kardeşleri ile birlikte.
DARBENİN MAZERETI
Darbyshire’a nazaran başşehir Tahran’da radyo üzere kritik noktaların Şah’a sadık olduğu düşünülen birlikler tarafından alınmasına yönelik klasik bir plan yapılmıştı. İngiltere’nin Musaddık’ı devirmek istemesinin ana nedeni ise hükümetinde komünist Tudeh Partisi’nden yalnızca bir bakan olmasına karşın, onun eninde sonunda Sovyet tesir alanına gireceğinden kuşku duyulmasıydı.
KONUT MAHPUSUNDA ÖLMÜŞTÜ
İranlı siyasetçi Muhammed Musaddık, 1951 yılında İran meclisinin büyük çoğunluğunu ele geçirdikten sonra Şah Muhammed Istek Pehlevi ile büyük çaba içine girmişti. Bir orta ülkeden uzaklaşmak zorunda kalan Şah, darbe sonrasında Tahran’a geri dönebilmişti. Vatana ihanet kabahatinden üç yıl mahpusa mahkûm edilen Musaddık, hayatının geri kalan kısmını mesken mahpusunda geçirdi. İran’daki petrol tesisleri ise İran hükümetinin kontrolünde kaldı. Musaddık 1967’de meskeninde göz mahpusunda iken öldü.
YENİ BELGESEL BUGÜN YAYINLANACAK
Muhammed Musaddık’a yönelik darbeyi mevzu olan ‘53 Darbesi’ isimli belgesel, bugün kelam konusu darbenin 67’nci yılında yayınlanacak. 1993 yılında ölen İngiliz casus Norman Darbyshire’ı İngiliz aktör Ralph Fiennes canlandıracak.
Hürriyet
