Şii din adamı Ayetullah Humeyni liderliğinde gerçekleşen İran İslam İhtilali’nin birinci anından itibaren bölge ülkeleri ve global güçlerle alakalarda sıkıntılar yaşanmaya başladı. İhtilalin üzerinden 1 sene geçmeden ABD ile kriz yaşayan yeni Tahran idaresi, ikinci yıl dolmadan ise komşusu Irak ile 8 yıl süren kanlı bir savaşın içinde yer aldı.
İhtilalin yeni önderleri, bölgedeki güçlerini artırabilmek emeliyle Irak, Filistin ve Lübnan üzere ülkelerdeki kimi örgütlere dayanak vermeye başladı ve kimi oluşumları-örgütleri de şahsen kendileri kurdurdu. İran bugün de bu örgütlere dayanak vermeye devam ediyor ve bu durum bölgesel ve global güçlerle sorun yaşamasına neden oluyor.
İran ile 1979’daki ABD’nin Tahran elçiliğinin işgali ve çalışanların rehin alınmasıyla başlayan kriz ve tansiyon, bugün de öbür sıkıntılarla farklı bir boyutta devam ediyor. Son olarak geçen yıl Kasım Süleymani’nin öldürülmesiyle bu kriz yeni bir boyut kazandı.
Amerikan idaresi, büyükelçilik çalışanlarının rehin alınması nedeniyle İran’dan petrol ithalatını 12 Kasım 1979’da durdurdu ve yaklaşık 8 milyar dolarlık İran varlığı 14 Kasım’da donduruldu.
İran’daki rejimi İsrail ve ABD için bir tehdit olarak gören Washington idaresi, daha sonraki yıllarda da Tahran’a uzaklıklı davrandı ve yaptırımlara giderek, Orta Doğu’daki bu yeni rejimi her seferinde cezalandırdı.
Washington-Tahran ortasındaki buzlar ABD Lideri Barack Obama devrinde nükleer mutabakatın imzalanmasıyla kısmen erise de Donald Trump devriyle birlikte İran’a yönelik yeni yaptırımlar uygulanmaya başlandı. Bu ağır yaptırımlar nedeniyle İran, ekonomik krize girerken, vakit zaman durumdan rahatsız olan halk, şovlar de düzenledi.
İranlılar, yeni ABD Lideri Joe Biden periyodunda yaptırımların hafifletilmesi beklentisiyle rahat bir nefes almayı ümit ediyor.
Tahran’ın Washington ile yaptırımların kaldırılması, bölgesel faaliyetler ve füze programı üzere bahisler nedeniyle uyuşmazlığı devam ederken, Suudi Arabistan ile Yemen krizi başta olmak üzere Basra Körfezi’ndeki iktidar çabası nedeniyle yaşadığı gerginlik sona ermedi.
İRAN’DA ŞAH İDARESİ VE İHTİLAL ÖNCESİ OLAYLAR
İran’da Kaçar Hanedanı’nı devirerek 1921’de Pehlevi Hanedanlığını kuran Büyük Rıza’nın, İngilizlerle yapılan petrol mutabakatlarını feshetmesi ve 2’nci Dünya Savaşı sırasında Almanya ile yakınlaşması Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği (SSCB) ve Birleşik Krallığın yansısını çekti.
SSCB ve Birleşik Krallık bu nedenle ülkeyi işgal etti. İstek Şah, iktidarın oğlu tarafından sürdürülmesini sağlamak için ülkeyi terk etti ve Güney Afrika’ya sürgüne gitmeye razı oldu. Bunun üzerine Muhammed İstek Pehlevi 21 yaşında İran Şahı oldu.
Babasından farklı olarak yenilikçi bir anlayışa sahip olan İstek Pehlevi’nin iktidardaki birinci yılları sakin geçti lakin 1963 yılında “Beyaz Devrim” olarak isimlendirdiği bir dizi ıslahatı hayata geçirmeye kalkışınca reaksiyonlarla karşılaştı.
Şah, “Beyaz Devrim” ile petrol gelirinin artışını da kıymetlendirerek ülkeyi en kalkınmış 5 ülkeden biri yapmayı amaçlıyordu.
İHTİLALE GİDEN YOL
Bugün bütün dünyanın konuşmaya devam ettiği, Orta Doğu’daki istikrarları sarsan ve kartların yine karılmasına neden olan İran İhtilali aslında adım adım geleceğini haber veriyordu.
Şii din adamı Humeyni, İran Şahı’nın Beyaz İhtilali’ne en net ve sert tepkiyi gösteren kişi oldu ve ABD aksiliği üzerinden geliştirdiği söylemi halk tarafından da benimsendi. Yaptığı konuşmalarla halkı harekete geçiren Humeyni, evvel cezaevine atıldı akabinde idam cezası aldı.
Humeyni’nin idam cezası alması üzerine Kum’daki nüfuz sahibi din adamı Ayetullah el-Uzma Muhammed Kazım Şeriatmedari devreye girdi. Siyasete uzaklıklı ve Şah’ın üzerinde de tesiri olan Şeriatmedari, Humeyni’nin Şiilerin 12 İmam mezhebine nazaran idamı caiz olmayan “Ayetullah-el Uzma” düzeyine çıkarılmasını sağladı.
İdam cezasından kurtulan Humeyni, 1964’te evvel Irak, sonra Türkiye ve oradan da Paris’e sürgüne gitti. Humeyni sürgünde olmasına karşın Şah’a karşı gelişen toplumsal muhalefetin değerli bir başkanıydı. Humeyni ve takipçileri, 1963’ten itibaren iktidarı ele geçirmek için planlar yapmaya başlamıştı.
İran Şahı’nın toplumsal muhalefeti ve artan tepkiyi dikkate almadan 1971 yılında Pers İmparatorluğunun 2 bin 500’üncü yılı vesilesiyle yaptığı kutlama kitlesel şovlara yol açtı.
Devlete bağlı Savak güçlerinin, 9 Ocak 1978’de protestolara katılan kalabalığa ateş açarak 100 kişiyi öldürmesi bir dönüm noktasını teşkil etti. Toplumsal reaksiyon bu olayın akabinde giderek büyüdü ve periyodun hükümeti, 8 Eylül 1978’de büyük kentlerde sıkıyönetim ilan etti.
Giderek büyüyen şovları bastıramayacağına kanaat getiren ve krizi yönetemeyen Şah Muhammed İstek Pehlevi, 16 Ocak 1979’da ülkeyi terk etti.
Şah’ın ülkeyi terk etmesiyle Humeyni, 1 Şubat 1979’da ülkeye döndü ve 58 yıllık Pehlevi Hanedanlığı yıkıldı. Humeyni, evvel 1 Şubat 1979’da gayesini duyurdu, akabinde 1 Nisan 1979’da gerçekleştirilen referandum sonucu İran resmen “İslam Cumhuriyeti” oldu. Aralık 1979’da ülke, şeriatı ve Humeyni’nin dini liderliğini onayladı.
İRAN İHTİLALİNİN ARDINDAKİ KIYMETLİ İSİMLER
İslamcılar, solcular ve liberaller bilhassa 1960’lardan itibaren fikir ayrılıklarını bir kenara bırakarak Şah’ın ülkenin çıkarlarını berbata kullandığı fikrinde birleşti ve ortak gayeleri “devrim” oldu.
Bu süreçte üniversite öğrencileri devrin tanınan fikri olan marksizm-sosyalizm ile tanışmış, pek birçok aydın olarak kabul ettikleri Tudeh Partisi’ne katılmış ve Şah aleyhine düzenlenen protestolara komünist cepheden takviye vermişti.
Sosyolog ve mütefekkir Ali Şeriati, 1967-1973 yıllarında Tahran’daki Hüseyniye-i İrşad’da verdiği konferanslarla sosyalist-Müslüman ikilemi yaşayan üniversiteli gençler üzerinde tesirli oldu.
Yeni jenerasyon, İslam’a ve Humeyni’ye yakın kümelere yöneldi. İhtilalin siyasi ve ideolojik fikrinin İslami olmasında Şeriati’nin konferansları ve kitapları hayli tesirliydi.
İHTİLAL YIL DÖNÜMÜ KUTLAMALARI VE KOVİD-19
İran’da her sene tüm kentlerde geniş kitlelerin iştirakiyle kutlanan ihtilal yıl dönümü, bu sene yeni tip koronavirüs (Kovid-19) salgını nedeniyle sembolik bir biçimde kutlanacak.
Bu yılki ihtilal kutlamaları, İran’da kullanılan hicri şemsi takvim ve miladi takvim ortasındaki farktan kaynaklı 1 günlük sekme ile 10 Şubat’ta kutlanıyor.
Başşehir Tahran başta olmak üzere, ülkenin çeşitli kentlerinde vatandaşlar araçların içinde ve motosikletlerin üzerinde oluşturacakları konvoylarla ihtilalin 42. yıl dönümünü kutlayacak.
Hürriyet
