Dünyanın en tanınmış, en ikonik tablolarından biridir Edvard Munch imzalı ‘Çığlık’. Tanınan kültürde de yeri çok büyüktür. Kimi vakit bir bez çantanın üzerine basılmış halde çıkar karşımıza, kimi vakit bir yapboz olarak. Telefonlarımızdaki emojilere bile kaynaklık etmiştir. Bu kadar göz önünde olmasına rağmen ‘Çığlık’ 117 yıldır bir sır saklıyordu. Bir köşesine kurşun kalemle yazılmış minik notun sahibi çok uzun vakittir aranıyordu. Bilim insanları nihayet bu sırrı çözmeyi başardılar.
Birden fazla versiyonu olan tablonun kopyalarının birinin üst tarafında, ellerini yüzüne götürmüş hayalet adamın başı hizasına gelen kırmızı gökyüzünün içinde bir yerlerde “Ancak bir mecnun tarafından yapılmış olabilirdi” diye bir cümle bulunuyor. Sanat tarihçileri 117 yıldır bu cümleyi yazan kişiyi arıyordu. Günümüz teknolojisi sayesinde bu kişinin kim olduğu anlaşıldı.
Bu emoji’yi Munch’e borçluyuz
BİR VANDAL OLMASINDAN ŞÜPHELENİLİYORDU
Norveçli ressam Munch, ‘Çığlık’ı birinci sefer 1893 yılında sergiledi. Munch, iki arkadaşıyla gün batımında yaptığı bir yürüyüşten esinlenen tablonun ilhamı hakkında günlüğüne yazdığı yazıda, yorulup dinlenmek için bir çite yaslandığında aşağıdaki karanlık fiyorttan “kan ve ateş dilleri” lisanları yükseldiğini gördüğünü belirtmiş ve eklemişti: “Arkadaşlarım yürümeye devam ettiler, ben ise tasadan titreyerek orada kalakaldım ve sonsuz bir çığlığın tabiattan geçtiğini hissettim.”
Kurşun kalemle yazılmış cümle ise tablo ortaya çıktıktan 10 yıl kadar sonra keşfedildi. O devirde Danimarkalı bir küratör bunu yapanın yapıta ziyan vermek isteyen bir vandal olduğu fikrini ortaya attı. 2008 yılında ise küratör Gerd Woll bu teoriyi benimseyip yaygınlaştırdı ve sanat topluluğunda bu cümlenin sahibinin kim olduğuna dair tartışma kısmen sönümlendi.
YAZIYI YAZAN MUNCH ÇIKTI
Norveç Ulusal Müzesi’nden küratörlerin bu hafta başında yaptıkları açıklama ise herkesi şaşırttı. Bu Ekspresyonist şaheser 2022’de açılacak bir stant için hazırlanırken bir defa daha incelendi ve yazan kişinin kimliği ortaya çıktı: Edvard Munch’ün ta kendisi…
Pekala bu gerçek nasıl keşfedildi? Küratörler bir kızılötesi kamera yardımıyla tablonun fotoğraflarını çektiler. Bu sayede yazının daha net bir imgesini elde ettiler. Akabinde bu yazıları Munch’ün geride bıraktığı binlerce sayfalık notlarla ve mektuplarla kıyasladılar. Sonuç ortadaydı! El yazıları eşleşiyordu, vandal Munch’tü…
Müzenin çağdaş sanatın eski üstatları konusunda uzman küratörlerinden Mai Britt Guleng’e nazaran, bu sonuca varılabilmesi için bir asırdan fazla vakit geçti çünkü çok uzun bir mühlet boyunca sanat tarihçileri Munch’ün biyografisini araştırmaktan yorulmuşlardı. Hatta eski moda bir Norveççeyle yazılmış olan cümleyi araştırma eforuna bile girmemişlerdi.
BİRTAKIM İŞARETLER VARDI LAKİN DELİL YOKTU
Halbuki cümleyi yazan kişinin Munch olabileceğine dair birtakım açık ipuçları bulunuyordu. Örneğin birileri bunu nitekim tabloya ziyan vermek için yapsa çok daha büyük harflerle yazardı. Öteki yandan Munch hayattayken bu yazının üzerini boyayıp tabloyu düzeltmeye çalışmadı, bu da yazının orada olmasını sorun etmediğinin bir işaretiydi.
Hakikaten yazıyı yazanın Munch olduğunu sav edenler çıksa da bu fikri destekleyecek deliller bulmakta zorlandılar. Dahası Guleng’e nazaran hiç kimse Munch’e direkt “Bunu sen mi yazdın?” diye sormadı ki sorsa bile cevap alması mümkün olmayabilirdi. Guleng, “Bunu yaptığında sarhoş olabilir ya da bir duygusal ıstırap anında olabilir. Sonradan yazdığını hatırlayamamış olabilir” diye konuştu.
Guleng’in Munch’ün yazıyı tabloya ne vakit yazdığına dair de bir teorisi var. ‘Çığlık’ 1895 yılında o zamanki ismi Kristania olan Oslo’da birinci kere sergilendiğinde, bir tıp fakültesi öğrencisi bu fotoğrafın Munch’ün aklını kaçırmış olduğunun işareti olduğuna dair bir yorum yapmıştı. Genç öğrenci Munch’ün olağandışı olduğunu, halüsinasyon eğilimli olduğunu, hastaneye kaldırılıp sanat üretmesine pürüz olması gerektiğini de savunmuştu. Guleng, bu yorumların Munch’ü yapıtının üzerine “Ancak bir mecnun tarafından yapılmış olabilirdi” cümlesini yazmaya itmiş olacağına inanıyor.
Küratörlerin tarama sonucu elde ettikleri manzara
‘DELİLİK’ MUNCH’UN HASSAS NOKTASI
Munch ve 20’nci yüzyıl sanatı üzerine uzman bir muharrir ve küratör olan Jill Lloyd da Munch’ün yapıtlarını insanlara anlatmak için çok çabaladığını, münasebetiyle bu eleştiriyi çok daha derinden algılamış olabileceğini düşünüyor. Washington Post’a konuşan Lloyd, “Eğer beşerler onun vizyonunu görebilselerdi tablolarını daha kolay anlaşılır bulabilirlerdi. Bu nedenle beşerler mecnun olduğunu söylediklerinde şoke oluyor ve yaralanıyordu” tabirlerini kullandı.
Araştırmacılar Munch’ün aile geçmişinde zihinsel hastalıklar olmasından ötürü kendisinde de olabileceğinden korktuğunu ve bu nedenle ziyadesiyle hassas olduğunu belirtiyor. (Annesi ve ablası Munch 14 yaşına gelmeden ölmüş, babası ve kız kardeşi ise depresyon tedavisi görmüş olan Munch de 1908’de yaşadığı bir hudut krizi nedeniyle hastaneye kaldırılmıştı.)
O kadar ki Munch 40 yıl sonra yazdığı mektuplarda bile kelam konusu tıp fakültesi öğrencisinin yanlış varsayımlarla konuştuğunu yazacak kadar bu olaya takılmıştı. Tablolarında hastalık, mevt ve tasa üzere bahislere değinmenin hastalığın değil sıhhatin işareti olduğunu söylüyordu. Bununla birlikte 19’uncu yüzyıl sanat etraflarında hayli yaygın olan oburlarının göremediğini gören “deli dahi sanatçı” konseptini de ziyadesiyle benimsemişti.
Guleng’e nazaran ‘Çığlık’ın üzerine yazdığı o cümle de bunun bir sonucu olarak “kimsenin kurallarıyla oynamıyorum” diye yorumlanması gereken ironik bir tutumdu. Guleng, “Aynı vakitte ne kadar kırılgan olduğunu, ne kadar yaralandığını ve korkulu olduğunu gösteriyordu. Bir halde hayatını kendi ellerine alıyor, durumun üzerinde denetim sağlıyordu” diye konuştu.
Hürriyet